नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

मेलै भैरव दाइका कृतिहरू पढेको २०३०-३१ सालतिर हो । जयभुँडीलगायत भैरव दाइको सबै कृतिहरू मैले पढेको छु । त्यो पनि एक पटक मात्र होइन, दोहर्‍याएर, तेहर्‍याएर समेत पढेको छु । तर बिडम्बना भैरव दाइसँग मेरो प्रत्यक्ष भेट चाहिँ हुन सकेन । म लोकभाका, लोकबोलीमा हुर्केको मान्छे, भैरव दाइका लेख पनि त्यस्तै लयमा भएकाले म उहाँको कृतिहरूतर्फ सानैदेखि निकै आकर्षित भएको हुँ । बाल्यकालदेखि नै राजधानीमा बसेको हुनाले म काँठे, झरुवा खालको भाषा बोल्थें । भैरव दाइका कृतिहरूमा पनि त्यस्तै भाषा हुन्थ्यो जसबाट म प्रभावित मात्र हुन्नथिएँ कि, एकदमै हाँसो पनि उठ्थ्यो ।

मेरो विचारमा हरेक हास्यव्यङ्ग्यमा केही रहस्य (सस्पेन्स) हुनैपर्छ । पछाडि आशै नगरिएका कुराहरू बोलिदियो भने सबैजना हाँस्छन् । पछाडिको कुरा अगाडि नै थाहा पाए भने पाठक-दर्शक हाँस्दैनन्, त्यसैले अप्रत्याशित शब्दहरू आएमा मात्र पाठकलाई हँसाउन सकिन्छ । त्यो बेलमा भैरव दाइले पक्कै व्यवसायिक हिसाबले लेख्नु भएको त होइन तैपनि मैले माथि भनेका जस्ता सबै विशिष्ट गुणहरू दाइको लेखमा छ । त्यसैले पनि भैरवदाइ मेरा लागि महा-हास्यव्यङ्ग्यकार हुनुहुन्छ । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटालाई महाकवि भनेझै भैरव दाइ महा-हास्यव्यङ्ग्यकार हो । हुन त अरु पनि प्रभावशाली हास्यव्यङ्ग्यकार हुनुुहुन्छ तर मैले चाहिँ शीरमा राख्नुपर्दा भैरव दाइलाई नै राख्छु । भैरव दाइबाटै प्रेरित भएर मैले लेख्न थालेको हुँ । अहिले पनि मेरो कार्यकक्षमा उच्च सम्मान सहित आदरणीय भैरव दाइको तस्विर राखेको छु ।

धेरै साहित्यकारहरूले जनबोलीमा प्रयोग भएका शब्दहरू समेटेर तयार पारिएको आलेखलाई साहित्य मान्दैनन् । साहित्य भनेकै एकदमै गम्भीर हुनुपर्छ भन्ने मान्यता धेरैको पाइन्छ । शब्दहरू समेत शब्दकोश नै पल्टाएर हेर्नुपर्ने, सितिमिति मान्छेले नबुझ्ने कुरा लेख्यो भने मात्र त्यो साहित्य हुन्छ भन्ने मान्यता धेरै प्रतिष्ठित साहित्यकारहरूको हुन्छ । सरल लेखनीलाई साहित्य नै होइन भन्ने जमात यहाँ ठूलो छ । तर आममान्छेले जति सरल लेखमा आनन्द पाउँछ, अन्यमा विलकुल पाउँदैन । साहित्य भनेको बोलीचालीको भाषामा हुनुपर्छ भन्ने मेरो भनाइ हो । यी सबै कुरा भैरवदाइको साहित्यमा म पाउँछु । जस्तै महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटोको ‘मुनामदन’ कति सरल भाषामा लेखिएको छ, त्यसैले ७-८ कक्षामा पढ्नेले पनि सजिलै यो कृति पढ्न सक्छन् । मदनमणि दीक्षितको कृति ‘माधवी’ अत्यन्त राम्रो पुस्तक हो तर मान्छेलाई बुझ्न अत्यन्त कठीन छ । पढ्नै पर्छ माधवी भनेर जब पढ्न थाल्छु, बीचमा पुगेपछि अल्छी लाग्छ । यस्ता कृति पढ्दा दिमागको धेरै कसरत हुन्छ ।

राष्ट्रकवि माधव घिमिरेका गीतहरू निकै सरल शब्दमा लेखिएका हुनाले चर्चित छन् । कविशिरोमणि लेखनाथ पौडेलका कविताहरू पनि सरल भएकाले औधी मन पराइएका हुन् । तर नाट्य सम्राट बालकृष्ण समका नाटक बुझ्न जटिल छ । उहाँका नाटकहरूमा मैले पनि अभियन गरेको छु । तर संवाद घोक्नका लागि अति नै गाह्रो हुन्थ्यो । समज्यूले ‘जे लेखिएको छ, त्यही बोल है’ भन्नुहुन्थ्यो । अलिकित ट्विस्ट गर्न खोज्यों भने उहाँलाई चित्त बुझ्दैनथ्यो । त्यसैले समज्यूका नाटकका संवाद जस्ताको त्यस्तै घोक्न हामीलाई महाभारत नै पथ्र्यो । सरल शब्दहरू भयो भने आफैले पनि यतायता पारेर मिलाउन सकिन्छ । जस्तो कि विजयबहादुर मल्लका नाटकमा अभिनय गर्न सजिलो थियो । सरल साहित्यिक कृतिको कुरा गर्दा गुरुप्रसाद मैनालीको नासोलाई पनि सम्झन सकिन्छ । जस्तै मेरै कृति ‘चिना हराएको मान्छे’ पनि सरल भाषामा लेखिएको छ । यो कृति एक लाख भन्दा बढी प्रति विक्रि भइसकेको छ ।

यहाँ एउटा रोचक प्रसङ्ग पनि छ । एक जनाले मेरो कृति किनेर घर लैजानु भएको रहेछ, किताब हराएछ । खोज्दै जाँदा त भर्‍याङमुनि बसेर घरमा काम गर्ने नानीले पो पढ्दै गरेको पाइयो । सानी नानीले किन मेरो कृति पढ्नि त, सरल भएर पढिन् । तर बिडम्बना केहीले यसलाई साहित्य नै मान्दैनन् । मेरो विचारमा गहन साहित्यले अहिलेका युवा वर्गलाई किन छोएन भने, त्यस्तो साहित्य पढ्न मान्छेलाई गाह्रो लाग्छ । सरल शब्दमा आर्कषक शैलीले निकै पेचिलो व्यङ्ग्य गर्ने भएकाले पनि भैरव दाइ मेरो पहिलो रोजाइमा पर्नु भएको हो ।

प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनापछि भैरव दाइको तस्विरमा माल्र्यापण गरेर मात्र हामी (म र मदनकृष्ण दाइ) ले मह गाईजात्रा शुरु गथ्र्यौ । यो विलुकल हाम्रो सोच थियो । कसैबाट हामी प्रेरित भएका थिएनौं । विशुद्ध हास्यव्यङ्ग्य हाम्रो कार्यक्रम । गीतिकार्यक्रम पनि होइन, नृत्यको कार्यक्रम पनि होइन, तर गीत पनि हुन्थ्यो, नृत्य पनि, सबै हास्यव्यङ्ग्यमा आधारित । अब सबै हास्यव्यङ्ग्य भएपछि कार्यक्रमको उद्घाटन कसरी गर्ने त भनेर सोच्यौं । अब कांग्रेसको कार्यक्रम भए पो बीपीलाई सम्झने, त्यस्तै कम्युनिष्टको कार्यक्रम भए पो पुष्पलाललाई सम्झने । हामी त राजनीतिमा आबद्ध होइनौ, त्यसैले आदरणीय भैरव दाइलाई अग्रज मानेर उहाँको तस्विरमा माल्र्यापण गर्दा उहाँप्रति सच्चा श्रद्धाञ्जली पनि हुने भएकाले हामीले त्यस्तो परिपाटी थालेका हौं ।

भैरव दाइका कृति पढ्नेहरूले हामीलाई भन्थें, ‘वास्तवमै तपाईंहरूले साँचो अर्थमा भैरव दाइलाई दिलदेखि उच्च सम्मान दिनुभयो । अग्रजलाई सम्मान गर्ने परम्पराको शुरुवात गरेर तपाईंहरूले उदाहरणीय कार्य गर्नुभयो । अब भविष्यमा तपाईहरूलाई पनि सम्मान गरिनेछ ।’ तर उहाँका कृतिहरू नपढ्ने, उहाँलाई नचिन्नेहरूले भने को हो भैरव अर्याल भनेर पनि सोधे । जवाफमा हामीले उहाँ प्रखर व्यङ्ग्यकार हो भन्थ्यौं । अहिले भएको भए आदरणीय भैरव दाइले नाटक पनि लेख्नुहुन्थ्यो होला, हामी उहाँले लेखेको नाटक मञ्चन गथ्र्यौ होला, सिनेमा पनि लेख्नुहुन्थ्यो होला, तर त्यो त्यतिबेलाको फेसन थिएन । त्यसैले ती विधामा हामीले उहाँलाई पाउन सकेनौं । हास्यव्यङ्ग्य निबन्धको हकमा उहाँलाई जति सम्मान अरुलाई गर्न हाम्रो मनले मान्दै मानेन ।

भैरव दाइको निधन (२०३३ असोज १९) को खबर सुनेर मेरो मन निकै खिन्न भएको मलाई सम्झना छ । आफ्नो मन परेको मान्छे, अब उहाँ हुनुहुन्न, उहाँका नवीनतम कृतिहरू अब फेरि पढ्न पाइँदैन भनेर म स्तब्ध भएको थिएँ । त्यति बेलासम्म मैले खासै लेख्ने काम गरेको थिइँन । तर जब लेख्नथालेँ, तब भैरव दाइको महत्व अझ बुझ्न थालें । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा काम गर्न थालेपछि मेरो सम्पर्क भैरव दाइका आदरणीय पिता (होमनाथ उपाध्याय) सँग पनि भयो । हिसाबकिताब अत्यन्त दुरुस्तै राख्ने उहाँ ‘सुब्बाबाजे’ को नामले पनि प्रख्यात हुनुहुन्थ्यो ।भैरव दाइको बुबा भन्ने थाहा पाएपछि उहाँप्रति मेरो सम्मान अझ बढेको थियो । उहाँले मलाई निकै माया गर्नुहुन्थ्यो, किन कि २०३४-३५ सालबाट त म गाईजात्रा कार्यक्रममार्फत स्थापित कलाकार भइसकेको थिएँ । भैरव दाइको विषयमा म बुबासँग कुरा पनि गर्थे । ‘राम्रो मानिस थियो, कमलो मन थियो, खै के गर्‍यो, गर्‍यो’ बुबा संक्षिप्तमा भन्नुहुन्थ्यो । कोमल हृदयका भैरव दाइ कार्यालय (गोरखापत्र संस्थान) मा सहकर्मी तथा वरिष्ठ भनाउँदाहरूको पेलानमा परेको भन्ने मैले पनि सुनेको थिएँ ।

२०३७ सालबाट हाम्रो (महजोडी) लोकप्रियता निकै चुलिएको थियो । तर हामी स्थापित भएको निकै पछिमात्र २०६१/६२ मा हामीले भैरव पुरस्कार पायौं । हामीले देशविदेशमा अनगिन्ती पुरस्कार तथा सम्मान पाइसकेका थियौं । तर हाम्रै ‘रोलमोडल’ भैरव दाइको नामसँग जोडिएको पुरस्कार पाउन भने हामीले वर्षौ कुर्नुपर्‍यो । हामीलाई किन त्यति लामो समयसम्म कुराएको होलाजस्तो लाग्दथ्यो, मन-मनमा । जे होस् भैरव दाइकै थातथलो जोरपाटीमा उहाँको सालिक अनावरण गरिएको दिन पुरस्कृत हुनपाउँदा म र मदन दाइ निकै खुशी भयौं । मदन दाइले पनि भैरव दाइलाई निकै सम्मान गर्नुहुन्छ ।

म अन्त्यमा के भन्न चाहन्छु भने अभिनय गरेर हसाउँन पनि पहिला त लेख्नै पर्‍यो नि, त्यसैले लेख्न गाह्रो । म के भन्छु भने कतिपय मान्छेले हामी साहित्यकार होइनौ भन्छन्, उनीहरू साहित्यकार होइन, कलाकार हो भन्छन्, नि । उनीहरूलाई हाम्रो प्रश्न छ, यमलोक, अंशवण्डा, १५ गते, लक्ष्मी, चिरञ्जीवी कस्ले लेख्यो त, पहिला त हामीले लेख्यौं नि । हामीसँग त्यसको सबै पाण्डुलिपि छ, अब हामी किताबै निकाल्दै छौं । मेरो विचारमा लेख्नु नै सृष्टिको सबैभन्दा पहिलो खुड्किलो हो ।

(तस्विर  : हरिवंश आचार्यको कार्यकक्षमा राखिएको भैरव अर्यालको तस्विर ।)

०००
प्रस्तुति— निर्मल अर्याल
‘नयाँपत्रिका झन् नयाँ’ बाट जस्ताको तस्तै