नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

मुज्तवा हुसैन :

अनुवाद :: आर.सी. रिजाल

जब वृद्धावस्थामा अल्लामा नारसाको मृत्यु भयो, तब उनको मृत्युको खबर जङ्गलको आगोझैँ सारा सहरमा फैलियो । दमकलका कर्मचारीहरू त मुख हेर्‍याहेर्‍यै भए । अल्लामा नारसाको कपाल धेरै लामो थियो । यही कारण उनी उर्दूका माथिल्लो दर्जाका सायर मानिन्थे र मान्छेहरू उनलाई बडो आदर गर्दथे । आज मान्छेहरूले उनलाई काँध र टाउकोमा राख्ने कोसिस गरे तर स्वर्गीय अल्लामा कुनै किसिमले पनि राजी भएनन् । यसो गर्नु उनको सरासर विनयशीलता थियो । अल्लामा हरेक तरिकाले अल्लामा थिए, जस्तै व्यापारी हरेक तरिकाले सत्प्रतिशत व्यापारी हुन्छ । स्वर्गीय अल्लामाका कयौं विशेषता थिए, जसलाई औँलामा गन्न सकिन्थ्यो । यहीं आएर भगवान्को ज्यान लिने ठट्टालाई गाली गर्न मन लाग्छ, किनकि उनले विनाकारण मान्छेलाई दस औंला दिएका छन्, अल्लामाको खुबी गणना गर्न दुईचार औंला नै प्रशस्त हुन्थ्यो । दस औंला बनाउनु भगवान्को समय बर्बाद नभनेर के भन्ने ?

अल्लामाको सबभन्दा ठूलो खुबी, जो वास्तवमा एक हदसम्म खराबी नै थियो- उनी गजल लेख्थे । अनि उनको दृढप्रतिज्ञालाई प्रशंसा गर्नै पर्छ । किनकि उनले नमरेसम्म गजल आफ्नो हातबाट उम्कन दिएनन् र मृत्युसँग सङ्घर्ष गरिरहेको दयनीय अवस्थामा पनि आफ्नी परिचारिकालाई एक अपूणर् गजलको मक्ता (अन्तिम सेर) सुनाएरै मरे । नर्कमै जाक्किऊन्, साह्रै दिक्कलाग्दा मान्छे थिए । यसलाई अल्लामाको कर्तव्यपरायणता नभनेर अरू के भन्ने ? उनले आफ्नो एउटा पनि गजल अपूणर् छाडेनन् । अल्लामा असी बर्ष बाँचे र आठ हजार गजल वाचन गरे । जसमा आठ लाख व्यक्तिले हुटिङ्ग गरे । तर स्वर्गीय यस्ता साहसी निर्भय वीरपुरुष थिए कि हुटिङ्गले उनको रौं पनि हल्लाउन सकेन । खास कुरा- अल्लामा बढी रसिक स्वभावका थिए र हरेक गम्भीर कुरालाई पनि ख्यालठट्टामा उडाइदिन्थे । उनी एकपटक कवि सम्मेलनमा सामेल हुन गए र स्रोताले उनलाई अन्डाले हिर्काउने छाँटकाँट नदेखेर उनले स्रोतालाई दुःखमनाउ गर्दै भने- “महानुभाव, यदि तपाईंहरू अन्डाले हान्नुहुन्न भने म गजल सुनाउँदिन ।”

अनि कार्यक्रमका संयोजकले तुरुन्त बजारबाट अन्डा मगाएर दुईचार अन्डाले हिर्काउन लगाए, तब अल्लामाले गजल गाउन सुरु गरे, जुन बिहानसम्म जारी रह्यो । यसपछि त अल्लामाले एउटा नियमजस्तै बनाए कुनै पनि कार्यक्रममा जान्थे स्रोतालाई भन्थे- “आज मलाई आलुले हान्नोस्, किनकि आज मलाई आलु खाने इच्छा छ ।” एकपटक त उनले यस्तोसम्म भने- “आज ममाथि एक प्लेट बिरयानी, एक कप चिया र चुरोटको डिब्बा फ्याँकियोस् ।”

अल्लामाले बडो स्वाभिमानी स्वभाव पाएका थिए । उनलाई जीवनभर आफ्नो काव्य सिवाय अरू सायरको काव्य मन परेन । हदै त भन्नुपर्ला उनले आफ्नो स्वाभिमान कायम राख्नको लागि कुनै सायरको गजल पढेनन् र आफ्ना गजलसिवाय अरूको तारिफ गरेनन् । स्वाभिमानको यस्तो उदाहरण आजकाल मुस्किलले नै फेला पर्ला । अल्लामाले असी वर्षको उमेरसम्ममा चार विवाह गरे र जम्मा चार गजलसङ्ग्रह

प्रकाशित गरे । हरेक सङ्ग्रहलाई उनले आफ्ना एकएक श्रीमतीको नाममा समर्पित गरे (भगवान्को कृपाले उनले पाँचौं विवाह गरेनन् नत्र पाचौं सङ्ग्रह प्रकाशित हुन्थ्यो ।)

पहिलो सङ्ग्रहको समर्पणमा उनले यस्तो लेखेका थिए- “म यो पहिलो गजलसङ्ग्रह सतप्रतिशत तिरस्कार र धिक्कारसहित आफ्नी जेठी श्रीमतीको नाममा समर्पित गर्दछु ।”

दोस्रो सङ्ग्रहको भूमिकामा उनले लेखेका थिए- “मेरो दोस्रो गजलसङ्ग्रह प्रकाशन हुनुको मूल कारण के हो भने मेरी दोस्री पत्नीको तर्फबाट दुःखमनाउ थियो- मैले आफ्नो गजलसङ्ग्रह केवल जेठी श्रीमतीको नाममा मात्र किन समर्पित गरेको, उनको नाममा किन नगर्‍या ?’ यस बारेमा मेरा दुवै श्रीमतीबीच झगडा भइरहन्थ्यो जसबाट म दिक्क भइसकेको थिएँ । अनि मैले आफ्नो घरेलु परिस्थितिलाई शान्तपूणर् तुल्याउनको लागि दोस्रो गजलसङ्ग्रह प्रकाशित गरेको हुँ । अब यदि परोक्षरूपले यो सङ्कलन प्रकाशनबाट साहित्यको कुनै सेवा पुग्न गयो भने म यसको लागि क्षमाप्रार्थी छु ।”

अल्लामाका तेस्रो र चौथो सङ्कलन प्रकाशनको पछाडि पनि गृहस्थ जीवन के थियो । अल्लामा गणितमा एकदम कमजोर थिए । त्यसैले उनलाई पच्चीससम्म मात्र गन्न आउँथ्यो । यो गन्न आउनुको कारण पनि उनका पच्चीस सन्तान थिए । यसरी गणितसँग उनको नाता केवल यही एक बाध्यता थियो । उमेरको अन्तिम अवस्थातिर उनको आँखाको तेज हराइसकेको थियो । यतिसम्म पनि देख्तैन थिए कि एकपटक उनको जेठो छोराले सडकमा उनलाई नमस्कार गर्‍यो, उनले छोराको नमस्कार फर्काएर सोधे- “बाबु तिम्रो पिताजीको स्वास्थ्य कस्तो छ ?”

आज्ञाकारी छोराले यसको जवाफमा भन्यो- “खै के भन्नु आजकाल पिताजीको स्वास्थ्य ज्यादै खराब छ, आँखा एकदमै कमजोर भइसकेको छ । यतिसम्म कि हामीलाई पनि चिन्तु हुन्न ।” अल्लामाले भन्यो- “तपाई आँखाको कमजोरीको कुरा गर्नुहुन्छ, यदि आँखा ठीक भए पनि म आफ्नो सन्तानलाई चिन्न सक्तिनँ ।” फेरि लामो सास तानेर भने- “महाशय, यस्तो भाग्यमानी आमाबा यो दुनियाँमा कहाँ बाँकी छ, जसले आफ्नो सन्तान चिन्न सकून् ।“

अल्लामाको अर्को एउटा खुबी थियो त्यो के भने उनी आफ्नो गजल अरूलाई सुनाउन मरिमेट्वे । यदि कुनै नयाँ गजल भयो (जो संयोगले हरेक दिन हुन्थ्यो भने सारा टोललाई सुनाउनको लागि निस्कन्थे । यही कारण थियो जब अल्लामा आफ्नो घरबाट निस्कन्थे सडकमा दौडादौडी सुरु हुन्थ्यो। मान्छे गल्लीतिर भाग्ये, पसले आफ्नो पसल बन्द गर्यो, आमाहरू आफ्नो बच्चालाई उठाएर छातीमा टाँस्थे । हेदहिर्दे सडक सुनसान हुन्थ्यो तर अल्लामाको यो नसा कहिलेकाहीँ देशको लागि बडो लाभदायी सावित हुन्थ्यो ।

एकपटकको प्रसङ्ग भनौं या चर्चा यस्तो छ स्थानीय कलेजका विद्यार्थीहरूले हड्ताल गर्दै जुलुस निकाले । एक स्थानमा जुलुस उत्तेजित भएर प्रहरीलाई ढुङ्गा हान्न थाले । प्रहरीले लाठी चार्ज गयो तर जुलुसमा त्यसको केही असर परेन । प्रहरीले अश्रुग्याँसको सेन फ्याँके तर यसको नतिजा विद्यार्थी जोडजोडले हाँस्न थाले। जब परिस्थिति दयनीय भयो तब सबइन्सपेक्टरको दिमागमा एक जुक्ति आयो ऊ सिधै अल्लामाको घर पुग्यो र उसलाई साथै ल्यायो । यता विद्यार्थीहरूले लगातार ढुङ्गा बर्साइरहेका थिए । अचानक माइकबाट घोषणा भयो- “महिला एवम् सज्जनवृन्द । अब तपाईंहरू अल्लामाबाट ताजा गजल सुन्नुहोस् ।“ यो घोषणा हुनासाथ विद्यार्थी आफ्नो टाउकोमा खुट्टा राखेर कुलेलम ठोके । अल्लामाले आफ्नो गजलको एक शेरमात्र सुनाएका थिए, मैदान खाली भयो । विद्यार्थी त विद्यार्थी प्रहरीका सारा सिपाहीसहित सबइन्स्पेक्टर पनि घटनास्थलबाट गायब थिए ।

अल्लामाको चमत्कारपूणर् करामतको यो एक मामुली उदाहरणमात्र हो । तर कहिले यो नसाले अल्लामालाई साह्रै लज्जित पनि गरायो । एकपटक अल्लामाले आफ्नो गजल सुनाउनलाई बाटोमा हिंडिरहेको एउटा व्यक्तिलाई जबर्जस्ती होटलमा लगे । आफूचाहिँ एक कप चियाको भरमा दुईघन्टासम्म काव्यामृत पियाउँदै गरे । बटुवाले पनि लगातार दुईघन्टासम्म विभिन्न परिकारको स्वाद लिदै बसिरहे । अल्लामा समालिए र त्यो व्यक्तिसँग आफ्नो गजलको बारेमा उनको राय सोधे । यो भनाइपछि त्यो बटुवाले आफ्नो दुवै हत्केलाले दुवै कानलाई थुनेर चिच्याएर भन्यो- “पूज्य महाशय, यदि तपाईं मसँग केही सोध्न चाहनुहुन्छ भने कृपा गरेर एक कागजमा लेखेर दिनुस् किनकि म जन्मजात बहिरो हुँ ।”

मान्छेको भनाइ छ- यही एउटा व्यक्ति हो जसलाई अल्लामाबाट फाइदा पुगेको थियो । किनकि अरूलाई गजल नसुनाई स्वाइप्याइ गर्दैनथे । हदै त भन्नुपर्ला कुनै माग्नेलाई एकपैसा भिक्षा दिँदा पनि उसलाई एक सेर गजल सुनाउँथे । त्यस आदतको नतिजा यस्तो निस्कियो कि अल्लामाको घरमा अहिलेसम्म कुनै भिखारीले भीख मागेको देखिएन ।

अल्लामालाई गजलक्षेत्रमा स्थान बनाउनका लागि कयौं कठिनाइको सामना गर्नुपयो । सुरुसुरुमा उनको हरेक गजलमा हुटिङ्ग गर्नु श्रोता आफ्नो कर्तव्य सम्झन्थे । उनले आफ्नो गजल लोकप्रिय बनाउन केही माग्नेको मद्दत हासिल गरे । माग्नेलाई आफ्नो सेर रटाएर सडकमा भीख माग्न पठाइदिए । उनीहरू अल्लामाको गजल गाउँदैगाउँदै भीख माग्थे तर दिनभर एकपैसा पनि भीख पाउँदैनथे । परिणाम यस्तो निस्कियो कि अल्लामाको सायरी त आम मानिसमा लोकप्रिय भयो तर बिचरा माग्नेको व्यवसाय खत्तम भयो ।

जब माग्नेले समेत अल्लामाको गजल गाउन मानेनन् तब उनले एउटा नयाँ तरिका सोचे । उनले यसपटक एक पेन्टरको मद्दत हासिल गरे र आफ्ना सारा मन परेका गजलहरू सहरका भित्ताभित्तामा लेख्न लगाए । मान्छेहरू त्यसमा चुना पोत्दापोत्दा हैरान भए । अनि एक प्रतिनिधिमण्डल बनाएर अल्लामासँग भेट गरे र अल्लामासँग यस्तो सम्झौता गरे कि अबदेखि उनलाई जुनसुकै कार्यक्रममा निमन्त्रणा गरिनेछ (इतिहासमा यो सन्धिलाई ’श्रोता र काव्य’ बीचको सन्धिपत्रको नामले याद गरिन्छ । यसपछि अल्लामा हरेक कार्यक्रममा जान लागे, कविहरूलाई जबर्जस्ती आफ्नो घरमा लान थाले । यहाँसम्म कि उनको घरमा कविहरूको जुलुस नै लाग्न थाल्यो । अल्लामाको गजलको एकमात्र विशेषता यो थियो कि त्यसमा तरन्नुम (लय/ गायनकला) सिवाय अरु केही हुँदैनथ्यो । यदि उनको गजलबाट तरन्नुम निकाली दियो भने गजलमा तखल्लुस (उपनाम) सिवाय केही बाँकी रहँदैनथ्यो । अल्लामा कहिले सहनाइमा र कहिले सितारमा आफ्नो गजल सुनाउने गर्थे । एकपटक त उनले आफ्नो एउटा गजल पूरै आर्केस्ट्रामा नै सुनाएका थिए ।

अल्लामाले जिन्दगीभर एक सेर पनि यस्तो सुनाएनन्, जो बहरबाट वञ्चित नभएको होस् । उनका हरेक मिसरा (हरफ) पहिलो मिसराभन्दा कि त छोटा हुन्थे कि लामा । जब स्रोता उनीसँग गजलको सारा मिसस – बहरबाट वञ्चित छ भन्थे तब उनी यसको जवाफमा यस्तो उदाहरण पेस गर्थे- “मान्छेको एउटै हातको पाँच औँला त बराबर छैनन् भने एउटा गजलका दस मिसरा कसरी बराबर हुन सक्छन् ? भगवान्को सृष्टि नै आफैँ बहरबाट वञ्चित छ । भगवान्ले सबैलाई उस्तैउस्तै जन्माएका छैनन् ।”

अल्लामाको गजल वाचन गर्ने तरिका पनि बडो अनौठो र नयाँ हुन्थ्यो । जब उनी गजल सुनाउँथे गजलसँग अभिनय नै प्रस्तुत गर्थे । गजलमा प्रेमपात्र उल्लेख हुँदा मञ्चमा हात फैलाएर माइकसहित चारपाँच सायरलाई आफ्नो अङ्गालोमा बेर्थे ।

एक कविले उल्लेख गरेका छन्- एक गजलमा मनोरञ्जन दृश्यको लागि गरिब पागलको अभिनय गर्दै अल्लामाले आफ्नो कमिजको कलरलाई समाप्त भयो संयोजकसँग उनले पाउने पैसासहित कमिजको मूल्य पनि उपलब्ध गराउन माग गरे । संयोजकले लाख सम्झाए- “तपाईंको कमिज त पुरानो थियो । हामी नयाँ कमिजको मूल्य ः ८१ ः छिनमै च्याते । जब कार्यक्रम कसरी दिन सक्छौं ?” तर अल्लामाले मानेनन् आखिरीमा गएर संयोजकले नयाँ कमिजको मूल्यः चुक्ता गर्नै पर्‍यो । अल्लामाले त्यसपछि त्यसलाई एक नियम नै बनाए । जुनसुकै कार्यक्रममा जान्थे त्यहाँ पागलको अभिनय गर्दै कलर च्यातेर गजल सुनाउँथे र पुरानो कमिजको बदला नयाँ कमिजको मूल्य ल्याउँथे ।

बिस्तारैबिस्तारै संयोजक होसियार भए । यस्तै एउटा कार्यक्रममा जब गजल सुनाउन पुगे तब उनीहरूले जबरजस्ती अल्लामाको कमिज र पाइजामा सावधानीपूर्वक खोलिदिए । नतिजा के भयो भने अल्लामाले सिर्फ लगौटीको भरमा गजल सुनाउनुपर्‍यो ।

आखिरमा अल्लामाको गजल सुनाउने यस्तो तरिका नै उनको मृत्युको कारण बन्यो । सायरीको दुनियाँमा उनी शहीद भए । उनको गजलको एउटा सेरमा हत्याको चर्चा गरिएको थियो । अल्लामाले हत्याको यथार्थ झल्काउन आफ्नो खल्तीबाट छुरा निकालेर देखादेखी आफ्नो घाँटीमा धसे । अल्लामाको शरीर स्टेजमा फत्र्याकफत्र्याक गर्न थाल्यो । हेर्दाहेर्दै अल्लामाको आत्मा पञ्चतत्त्वको पिँजडाको ताला फुटाएर छुमन्तर भयो ।

अब अल्लामा हामीबीच रहेनन्, यसमा जति प्रसन्नता व्यक्त गरे पनि कमी नै हुन्छ । जिन्दगीभर अल्लामालाई धेरैपटक सम्झाइयो, यस्तो घातक सेर नपढ्नोस् जसले गर्दा तपाईंको ज्यान नै जान सक्छ । तर उनले मानेनन् र बितेको सोमबार काव्यको मैदानबाट सेर पढ्दापढ्दै सदाको लागि शहीद भए ।

अल्लामाको कुनकुन कुराको वणर्न गर्नु र उनको मृत्युमा कति मूर्छा पर्ने गरी हाँस्नु । अल्लामाको देहान्तले यस्तो खालीपन आयो- जसलाई पूरा गर्नको लागि कसैको वशको कुरै थिएन । किनकि अल्लामा धेरै मोटा थिए । यस्तो बढी खालीपन चारपाँच जना सायरको उपस्थितिले पनि पूरा गर्न सक्तैनथ्यो । भगवान्ले मृत आत्मालाई यथायोग्य व्यवहार गरून् र उनको परिवारलाई धैर्यधारण गर्ने शक्ति दिऊन् ।

भगवान्ले क्षमा दिऊन्, मर्ने मान्छेमा थुप्रै कमजोरीहरू थिए ।

०००
‘भोलारामको आत्मा’बाट