नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

हृदयचन्द्रसिंह प्रधान :

डराउने पनि एउटा बानी नै हुँदोरहेछ । कत्ति कोशिस गर्दा पनि मेरो डराउने बानी आफ्नो काबूमा आएन । डरको छाया देखेपछि टाउकोको गिदी पनि सुकेर जाँदोरहेछ । मेरो दुबै खुट्टामा हाड पनि पग्लेर गए कि कुन्नि शरीर बोक्न नै ती असमर्थ भएको देख्तछु । डरले आफ्नो साथ अँध्यारो पनि लिएर आउँछ क्यारे आँखाले उज्यालो पटक्कै देख्तैन । वास्तवमा बानीले हामीलाई गजबसितै खसाल्दो रहेछ । डराउने बानी बसिरहेको हुनाले जहिल्यै पनि मेरो बिरालो देखेपछि सातो बिदा हुन्छ । कति बिरालो मानिसलाई देख्नासाथ सुइँकुच्चा ठोक्तछन् । बिरालोलाई पनि मानिसदेखि डर रहेछ । तर म पनि मानिस हुँ, पशु-पंक्षी कुनै होइन । मचाहिँ मदेखि बिरालो डराएको अनुभव पाउँदिनँ, खालि मैले आफूलाई बिरालोदेखि मात्र डराइरहेको पाइरहेको छु ।

अनुभव छिपिदै आएदेखि मेरो टाउकोको गिदी संसार ताैल्न र नाप्न खोजिरहेको छ । संसारको चारैतिर उ हेरेर दिनपर दिन थाह बढाउने चेष्टामा छ । वस्तुस्थितिको थाह बढाउँदै मेरो गिदीले राम्राे पत्ता पाइसकेको छ, मानिस विनासित्त बिरालोदेखि डराउँदछन् । बिरालोले मानिसलाई केही पनि गर्दैन भन्ने थाह पाएर पनि म विरालाेदेखि अझै पनि डराउँदैछु । विरालो देखेपछि मेरो हंसले ठाउँ छोड्दछ, मुटु ढुकढुकिन्छ । विरालोबाट तर्सेर मेरो सातो घाट पुग्दा- नपुग्दै बिरालो पनि मेरो नजरबाट गायव भइसक्छ, अनि मेरो बुद्धि ब्युँझेर सातोलाई घर फर्कने सल्लाह दिनथाल्छ । बिरालोलाई नदेखुञ्जेल मेरो बुद्धि निडरताको लामो लामो व्याख्या झारिरहन्छ, जसै आँखा अगाडि बिरालो बाबा जुँगा तिखार्दे खैरो आँखाले हेर्न पाइपुग्छ, मेरो बुद्धिको सेखी उत्निखेरै खुम्चिहाल्छ, डरको आाेतलाग्न पुगिहाल्छ ।

बिरालो देखेपछि मुटुमा घडी हाने तापनि नदेखेको बेला बुद्धि तार्किक हुँदै धाइरहेको हुन्छ । बिरालोले मलाई के बिगार गर्दछ, त्यसलाई देखेर म किन तसिन्छु, साँच्चै पो उसले भेटाएपछि बिताइ दिदो हो कि इत्यादि तर्कको कसीमा घोट्दै विचारिरहन्छु । बिरालोदेखि डराउनु त निराधार छ भनी तर्कले बताइ पनि रहेकै छ, तैपनि म उसलाई देखेपछि नडराउन सक्तिन । बुद्धिले उचाल्दै ल्याए अनुसार बिरालोका बारेमा मलाई थाह पनि बढ्‌दै आइरहेको छ । थाह बढ्‌दा बढ्दा बिरालो त हाम्रो ज्यादै हितैषी जनावर हो, उसले हामीलाई केही पनि गर्दैन भन्ने कुराको म नजीक पुग्दैछु तापनि विरालो बाबाले म्याउ गरेपछि मेरो होश हराउँछ ।

बिरालोको बारेमा मैले विचार पोख्नु परे, उसको बारेमा मैले केही लेख्नुपरे सारांशमा म यही कुरा लेख्दछु “उ सारै असल छ, सुधो छ, धान चामल प्रशस्त पाएर पनि हाम्रा राम्रा राम्रा असल लुगाहरूलाई खाइदिने मूसाहरूलाई धपाइदिएर हाम्रो हित गर्दछ, शैशव र बालप्रवृत्ति अनि उनीहरूका काेमल मस्तिष्क-तन्तुमा अनेक कुतूहल-वृत्ति र प्रेरणा जागरण गराएर मानव विकासलाई बुच्चाउँदछ । उ मानिसको सहित काम केही पनि गर्दैन । उ चोरेरे मानिसहरूलाई बडो दुःख दिन्छ । आँखा चिम्ल्यो कि चोर्नसक्छ । उसको छाना बाटो भएको हुनाले उसबाट बचावट गर्न पनि मानिस हरूलाई विघ्न गाह्रो पर्छ । एउटा आङ अटाउने प्वाल भए त उसलाई पुगिहाल्छ । उसको बाटो त मानिसहरूलाई असम्भव जस्तै गाह्रो छ । रखवालीको निम्ति कुकुर छोडिदिनु पनि भएन : उसको बाटाे प्रायः बुइगल र भान्छाघरको छाना र झ्याल हुन्छन् । प्रायः हाम्रो भान्छा भने बुइँगल नै हुन्छ । कुकुर बुइँगल र भान्छाधरको निम्ति अछूत छ ।

मानिसहरुको यो भनाइ साधारण दृष्टिले हेर्दाखेरि त हो कुरा जस्ता छ । तर गहिरिएर विचारे यस कुरामा हामी प्राफ्नो मौलिक र वैज्ञानिक त्रुटि पाउँदछो; बिरालोलाई चोर तुल्याउने हामी आफै साबित हुन्छौं । वास्तवमा बिरालो जंगल अथवा कहींबाट हाम्रो खानेकुरा चाेर्नलाई हाम्रो बस्तीमा पसिरहेको होइन, बरु हामीले उसलाई आफ्ना हितका केही कुराको रक्षाको निम्ति जंगलबाट ल्याई पालिराखेको हुनसक्छ र उसमाथि हामीले धेरै बेकूफी गरेका छौं : हामी उसलाई भरपेट ख्वाउन त के २ सिता भात पनि उसलाई नदिने भइसक्याैँ । बिरालोको संख्या घरैपिच्छे एउटा एउटामात्न भए पनि उसलाई ख्वाउन मानिसहरूलाई गाह्रो भयो भन्न सुहाउँछ ।

टोलभर- को बिरालो जम्मा गरेपनि १२ वटा हुन मुश्किल छ । हरेक घरले एक-एक गाँसमात्र भात मिल्काइदिए पनि बिरालोको निम्ति आैला- दौला हुन्छ । त्यतिकैमा उसले अधाउने गरेर खान पाउँछ । उसबाट मिलिरहेका गुणलाई हामीले बिसिसक्यो । अब उ हामीलाई एउटा शत्रु जस्तो भइसक्यो । उसले के गरोस् विचरा ! जंगले फर्के जाति च्युतको अपराधमा उसको समाजले फाँसीमा लट्‌काइदिनेछ । पेटको समस्या हामीलाई मात्रै होइन, उसलाई पनि हुँदैछ । बरु योक के बरोस् चोर-चारको कला सिक्नैपच्यो । चोरी नै उसको निम्ति रोजगार भयो । खानको समस्यामा बल्झन नपरे कोही पनि चोर र मनाचारी हुँदैनथे ।

बिरालोलाई चोर दोस्याउनुभन्दा उदारताको चोरी हामीले कति भन्यौं, यो पत्ता लाउनु हाम्रो बुद्धिमानी हो । पेटभर खानसम्मको उसको क्षुद्र असन्तुष्टि हामीले मेटाइदिए हाम्रो शान्ति खलल उसले कदापि गर्ने छैन । बिरालोलाई हामीले धसम्बन्धी कदापि भन्न सक्तैनौं । यसैले एकको असंतुष्टि नै अर्काको शान्ति-भंगको कारण हुनजान्छ । हामीले उसलाई नख्वाउनमात्र होइन, चोर्ने सुविधासमेत झिकिदियाैँ भने उ हामीसित प्रत्यक्ष सामना गर्ने समेत समर्थ हुनेछ ।

अतः हामी- प्रतिको उसको सेवा जानेर उसलाई संतुष्ट गर्नु हाम्रो ठूनो बुद्धिमानी हो । दुई गाँस जूठो-सूठो वा केही स्वा-सूबा खानेकुरो फ्याँकेर उसको नगण्य संतुष्टिको हामीले विचारेनौंभने उसको दाउमा हाम्रा कवाफ पनि पर्नजाने धेरै सम्भव छ । यसैले बिरालो पनि हाम्रो सम्बन्धी भएको हुनाले सामाजिक प्राणी हो । हाम्रो सामाजिक भूल भएको हुनाले बिरालोले चाेर बन्नुपरेको छ । उ चोर हुनु हाम्रो निम्ति खतरा छ, यसैले उसलाई भद्र बनाएर उसबाट हामीले गुणमात्र दुहिरहन खोज्नु हाम्रो सामाजिक बुद्धिमानी हो ।

वास्तवमा हामी मनोवैज्ञानिक प्राणी होइनाै खालि ज्ञानीमात्र । यसैले हाम्रो ज्ञान अज्ञान सिद्ध भइरहेको हामी देखिरहेका छौं। हामीलाई ज्ञानभन्दा तात्त्विक चाहको नाम विज्ञान हो । त्यही सूक्ष्म-विज्ञानकै अर्को नाम हो मनोविज्ञान । अर्थात कुनै वस्तु, साधन, कुरा, क्रिपाबाट हुने प्रतिक्रिया समेतको ज्ञान हो सूक्ष्म विज्ञान वा मनोविज्ञान । अतएवं हामीलाई ज्ञान विज्ञानभन्दा मनोविज्ञानको अत्यावश्यक छ । हामीले मनोविज्ञानको अध्ययन गरी मनोवैज्ञानिक हुनैपर्छ ।

हामीले बिरालोले चोरेको मात्र देखेकाछौं, उसले चोर्ने गरेको काम हाम्रो कुन क्रियाको प्रतिक्रिया हो, हामीले बुझ्ने चेष्टा गरेका छैनौं । यदि हामी मनोवैज्ञानिक भए हामी प्रष्ट बुझ्नेछौं, उसलाई भोकाएको हाम्रो क्रियाको प्रतिक्रियामात्र हो ।

विज्ञानको ध्वंसात्मक लीला देखेर हिजो आज धेरैको भनाइ छ, विज्ञानभन्दा ज्ञान हितकर छ, विज्ञानले हामीलाई नाशात्मक प्रवृत्तिमा घचेट्दछ, ज्ञानले सात्त्विक मनोवृत्तितिर जान प्रेरित गर्दछ । मेरो विचारमा त ज्ञानभन्दा विज्ञान नै हाम्रो निम्ति बढ्ता हितकर छ, किनभने विज्ञान सूजन-कलाको साधन हो। सूजन नै हाम्रो सुखको आधार हो। तर हामी चाहे ज्ञानीमात्र हो, चाहे वैज्ञानिक, अनि- बायंत हामीले मनोवैज्ञानिक हुनैपर्छ यदि हामी मनोवैज्ञानिक भए एटम बम बनाएर संहार गर्ने कामतिर अगि सर्दैनौं, किन भने त्यसको प्रतिक्रयाको स्वरूप हामी अगिवाटै हेर्ने गर्छौं ।

बिरालोको सम्बन्धमा मलाई पूरा थाह भइसकेको छ, वास्तवमा त्यो कति पनि चोर होइन, त्यसलाई चोर बनाउने हामी आफै हो, न त्यो हामीलाई केही गर्ने हिंस्रक जनावर नै हो ! त्यसको तस्करवृत्ति त हाम्रा धनुदार क्रियाको प्रतिक्रियामात्त्र हो भन्ठानेर त्यसप्रति म हिजो-आज उदार हुँदै आइरहेको छुः त्यो आउँदा मैले केही खानेकुरा अगाडि राखिदिने गरिरहेको छु । तर उ खाँदैन । मेरो खाने कुरालाई आँखाको कुनाले पनि हेर्दैन । शायद उ ठान्दो हो, खानेकुराको पासोमा मलाई समात्न खोजेको होला । हामीहरूको बीचमा एक किसिमको तोडिम् भाव फैलिसकेको छ । यसैले हामीहरू माथिको उसको अविश्वास कहाँ झट्ट खारिन्छ ? तर उसप्रतिको मेरो व्यवहार र नीतिमा सत्यता भएको हुनाले मलाई विश्वास छ, मेरोप्रति पनि स्नेहशील हुँदै आउने छ ।

बडो आश्चर्यको कुरा छ, बिरालोप्रति म दयालु र भावुक हुँदै आइरहेको साथसाथै वास्तवमा त्यो भयानक पनि होइन, हिंस्रक पनि होइन भन्ने थाह बढ्‌दै आइरहेर पनि म त्योदेखि त्यतिकै भयभीत छु, जति बालक छँदा बिरालोको परिचय केही पनि थाह नपाएर खालि डरकै निम्ति डराउँदथे । मैले माथि भनेको कुरा खूब सत्य कुरा हो, डराउने पनि एउटा बानी नै हुँदोरहेछ । हाम्रो उच्छृं‌खलता र हाँरापनबाट रक्षा गर्नको निम्ति बिरालोको ‘म्याउ-तोप’ हानेर आमा-बाबुहरू आफ्ना छोरा-छोरी काबू राख्नेगर्छन् ।

हुन त यो उनीहरूको छोराछोरीहरूमाथिको प्यार हो, तर मैले आफ्नो अनुभवको बलले थाह पाइरहेको छु, यसबाट साहस र वीरता खोक्किएर मानिसहरू बेकामका जीव बनिरहेका छन् । हाम्रो नडराउने बानी भएको भए बाघभालुले पनि हामीलाई केही गर्दैनन्, न भूत-वोक्सीको सृष्टि हुन्छ । कसैले पनि कसैलाई केही गर्दैनन्, यो कुरा सूर्य जस्तै सत्य हो । मौनरूपमा मानिसहरू उन्नति, कि ? त्यसैले आफ्ना छोराछोरीलाई अभ्युदय र विकासका शत्रु हुन् सानैदेखि तर्साउने गर्दाहुन् अथवा त्यस्तै कुनै दुष्टको मौन र धदृश्य दुष्टतामा आजसम्म मानिसहरू बेहोशिएर शिकार हुँदैछन् ।

०००
७, वैशाख, २००५ ।
जुँगा, (२०४१)