नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

हरिशंकर परसाईं :

व्यङ्ग्यानुवाद : रमेश समर्थन

प्रिय बन्धु, संसारको आकाश र भारतको साहित्याकाश, दुबैमा एकैचोटि हलचल मच्चियो । उता क्रिसमस द्वीपमा बमविस्फोट भयो; यता दिल्लीमा एक लाखको इनामको घोषणा भयो । दुबै विस्फोट सँगसँगै भए । कसले कससित समय जुधायो भन्ने थाहा भएन । भारतीय लेखकको हालत अनौठो भएको छ । तुच्छभन्दा तुच्छ लेखकको अनुहारमा म एक लाखको चेक देख्दै छु ।

ठुलै हलचल छ । मानिसहरू पुरस्कारको पक्षमा र विपक्षमा बोल्दै र लेख्दै छन् । ‘जय’ तथा ‘धिक्‌’को नाराले आकाश यति व्याप्त भएको छ कि प्रेमीहरूले सिलोन रेडियोबाट गीत सुन्न पाएका छैनन् । मसँग मानिसहरू तिमी यस विषयमा किन बोल्दैनौ भनेर प्रश्न गर्दै छन् । म भन्छु, म मौन छु । म मौन छु किनभने मलाई इनाम चाहिएको छ । जसलाई इनाम चाहिएको हुन्छ ऊ मौन बस्छ । जसले इनामको आलोचना गर्दै छन् उनीहरू आफ्नो भविष्य बिगार्दै छन् । उनीहरूले इनाम पाउँदैनन् । जसले ‘जय’ भनिरहेका छन् उनीहरूले पनि इनाम पाउँदैनन् किनभने इनामदातालाई थाहा छ कि उनीहरू ‘चिट्ठा’ र ‘वर्गपहेली’को पनि यसै गरी ‘जय जय’ गर्छन् । इनाम उनीहरूले पाउँछन् जो मौन छन् । शीतयुद्धमा तटस्थ बस्ने देशहरूलाई फाइदा हुन्छ ; स्याबासी र सहयोग दुबै हातमा आउँछन् । त्यसैले हामी मौन छौँ । हामीले त्यो इनाम पाउनैपर्छ ।

तर मेरा सामु त्यो इनाम कसरी पाइएला भन्ने प्रश्नको तगारो तेर्सिएको छ । जब घोषणालाई ध्यान दिएर पढेँ अनि मेरा आँखा एउटा कुरामा परे र त्यो थियो, ‘कलाको दृष्टिले’ । यही योजनाको जरो हो । विशुद्ध कलाको दृष्टिले जुन ग्रन्थ सर्वश्रेष्ठ ठहरिन्छ त्यसैले इनाम पाउँछ । तर तपाईंलाई त थाहै छ नि कि हरेक कला विकसित हुँदाहुँदै ‘कलाबाजी’ बन्न पुग्छ । त्यसैले जसले अघिको हेर्छ वा जसले भविष्यद्रष्टा हो, उसले कलालाई छाडेर कलाबाजीमा ध्यान दिन्छ । जुन व्यक्तिहरू इनामका पक्ष र विपक्षमा बोल्दै छन् उनीहरू ‘कला’लाई नै दृष्टिमा राखेर सोच्दै छन् । उनीहरूले साहित्यरचना कलाको सीमाभन्दा अगाडि बढेर ‘कलाबाजी’सम्म पुगिसक्यो भन्ने बिर्सेका छन् । जो ‘कला’ मै झुन्डिइरहन्छन् तिनको भविष्य बिग्रिन्छ ।

जब म स्कुलमा पढ्थेँ, त्यति वेला हरेक वर्ष कुनै केटालाई सर्वोत्तम आचरणको पुरस्कार दिइन्थ्यो । पुरस्कारको निर्णय हेडमास्टरसाहेबले ड्रिलमास्टरको सहयोगले गर्थे । स्कुलमा केटाहरूको आचरण हेर्ने दायित्व सधैँ ड्रिलमास्टरको हुन्छ भन्ने कुरो त सर्वविदितै छ । जुन केटाहरूलाई पुरस्कार चाहिएको हुन्थ्यो उनीहरू यिनै दुई जनाको दृष्टिमा अनुशासित बन्ने प्रयत्न गर्थे । उनीहरू दिनमा दशपटक हेडमास्टरलाई ‘नमस्ते सर !’ भन्थे । जहीँ तहीँ हेडमास्टरलाई देखे कि निहुरिएर ‘नमस्ते सर !’, सानो विदामा, ठुलो विदामा, स्कुल बन्द हुँदा, खेलको मैदानमा जहिले पनि ‘नमस्ते सर !’ भन्थे । यसै गरी ड्रिलमास्टरलाई पनि खुसी पार्थे । मनैदेखि अदब गर्थे र उनको हरेक काम गर्न तयार हुन्थे, उनका लागि नजिकैको बगैँचाबाट अम्बा टिपेर ल्याइदिन्थे । अनि जब वार्षिकोत्सवमा अनुशासित केटाको इनामको घोषणा हुन्थ्यो उसैको नाम आउँथ्यो ।

कहिलेकाहीँ के हुन्थ्यो भने जसले आफूलाई सबैभन्दा असल सावित गरेको हुन्थ्यो, इनाम उसले नपाएर अर्कैले पाउँथ्यो किनभने ऊ विद्यालय व्यवस्थापन समितिको कुनै पदाधिकारीको केही नाता पर्ने हुन्थ्यो । तर एउटा कुरो भने अचम्मको हुन्थ्यो, जसले असल केटाको इनाम पाउँथ्यो त्यो अन्य केटाहरूमा सबैभन्दा फटाहा र बदमास मानिन्थ्यो । वर्षभरि इनाम पाउने प्रयासमा उसले यस्तो ‘कलाबाजी’ देखाउँथ्यो तब हामीलाई लाग्थ्यो हामीमध्येको सबैभन्दा बेकम्मा, दब्बु अनि व्यक्तित्वहीन केटाको छनोट भएको छ । फेरि पनि प्रयास त गरिन्थ्यो नै, किनभने इनाम त ठुलै कुरो हो नि त !

बन्धु, स्कुलमा सिकेका कुरा जीवनमा काम लाग्छन् । इनाम पाउने यस तरिकाको उपयोग गर्ने अवसर आएको छ । हेडमास्टरलाई ‘नमस्ते सर !’ को क्रम चलाउँछु । ड्रिलमास्टरलाई खुसी पार्ने प्रयत्न पनि गर्नेछु । घोषणापछि मानिसहरूले जेजस्तो वातावरण बनाइदिएका छन् कैयौँ मानिसहरू त यसमा प्रयास गर्न पनि सङ्कोच मान्नेछन् । तर जसले साहस गरेर काम गर्छ उसैले इनाम पाउँछ ।
बन्धु, फलानाले पाउँछ, यस्तो प्रकारको साहित्यले पाउँछ, फलानो विचारधारा हुनेले पाउँछ भनेर विभिन्न अड्कलबाजीहरू चल्न थालेका छन् । उताबाट भने निष्पक्ष निर्णयको उत्तर आउँछ । मलाई लाग्छ, यस विषयमा हामीले नाईको शिक्षा ग्रहण गर्नुपर्छ । ‘नाई भाइ नाई ! मेरो टाउकामा कतिवटा रौँ छन् ?’ अनि नाई पनि पुरै गम्भीरतापूर्वक भन्छ, ‘एकछिनमा अगाडि झरिहाल्छन् नि !’ पहिलो इनाम वर्षभरिमा कसैले पाइहाल्छ अनि त्यसैबाट थाहा पाइहालिन्छ । यदि पक्षपातै भइहालेछ भने पनि के पो गलत होला र ? कसैले आफ्नो थैलीबाट इनाम पनि दिनुपर्ने अनि तिमीले फलानालाई देऊ भनेको पनि मान्नुपर्ने ? के त्यो कुनै सार्वजनिक चन्दाको पैसा त हैन नि !

बन्धु, भारतीय लेखक र खास गरी हिन्दी लेखक अचम्मको हुन्छ । उसले टाउकामा कात्रो बेरेको हुन्छ । यसलाई पैसा दिएनौ भने लेखकलाई केही दिएनौ भनेर गुनासो गर्छ । अनि पैसा दिन खोज्दा पर भाग्छ । पैसाको मूल्य नै बुझ्दैन । यसै अबुझपनलाई बुझाउँदै घोषणापत्रमा के बुझाइएको छ भने ‘हे लेखक तँलाई पाठक पाउँदा त्यति खुसी लाग्दैन जति इनाम पाउँदा लाग्छ ।’ यति स्पष्ट शब्दमा सम्झाउँदा पनि कसैले सम्झिन्न भने त त्यो अभागी नै हो । बाबै, आफूले त हेडमास्टरलाई ‘नमस्ते सर !’ भनिन्छ ।

०००
हरिशंर परसाईको ‘परसाई रचनावली’ ३ मा सङ्कलित ‘पत्र निबन्ध’भित्रको ‘एक लाख का इनाम’बाट नेपाली अनुवाद ।