नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

शरद जोशी :

व्यङ्ग्यानुवाद :: रमेश समर्थन

“लेखक विद्वान् होस् नहोस्, आलोचक सधै विद्वान् हुन्छ । विद्वान् प्रायः सिङ न पुच्छरका र तुक नभएका कुरा गरिबस्छ । यस्तै कुराले नै साहित्यमा स्थापनाहरू हुने गर्दछन् । अनि तिनै स्थापनाको कुहिगन्धबाट वातावरणको निर्माण हुन्छ जसमा कविताहरू मौलाउँछन् । त्यसैले जेसुकै भने पनि आलोचक मानिस कामको हुन्छ ।” आजभन्दा आठदश वर्षपूर्व आलोचनामाथि आफ्ना मित्रहरूको समूहमा बोल्दै मैले यी विचारहरू प्रकट गरेको थिएँ । ती ढुङ्गाका रेखा बनेका छन् । साहित्यको विकासमा लेखकको महत्त्व छ कि छैन भन्ने विषय विवादास्पद हुन सक्दछ तर कुनै पनि साहित्यको विकासमा कुनै आलोचकको महत्त्व सर्वस्वीकृत छ । साहित्यको वैतरणी तर्नु छ भने कुनै आलोचक गाईको पुच्छर समात । त्यसपछि सिङ चलाउने काम उसको अनि यश कमाउने काम कमलमुखको ।

आलोचनाप्रति आफ्नो प्राइभेट राय व्यक्त गर्नुभन्दा पहिले म तपाईंलाई आलोचना के हो भन्ने बताउँछु । यो प्रश्न मसित प्रायः सोध्ने गरिन्छ । साहित्यरत्नका छात्राहरू आलोचना बुझ्नका निम्ति सबैभन्दा बढी उत्सुक देखिन्छन् । त्यसैले के मान्नु गलत हुँदैन भने आलोचना भनेको साहित्यको सबैभन्दा अप्ठ्यारो विषय हो । अप्ठ्यारो विषय किन हो भने म आफैं यसको सही उत्तर दिन कहिल्यै सक्दिनँ । मैले ती केटीहरूलाई छड्के आँखाले हेरेर र मुसुक्क मुस्कुराएर भनिदिन्छु, “यो प्रश्न कुनै आलोचकलाई सोध्नुस् । म त कलाकार हुँ ।”

खैर, विषयमा प्रवेश गरौँ । आलोचना शब्द ‘लुच्’ धातुबाट बनेको हो जसको अर्थ हुन्छ हेर्नु । अनि ‘लुच्’ बाटै बनेको हो ‘लुच्चो’ पनि । यसरी हिन्दीमा ‘आलोचक’ का ठाउँमा ‘आलुच्चा’ वा ‘लुच्चा’ पनि खप्न सक्छ । एक पटक त मैले खपाउने कोसिस पनि गरेको थिएँ । एक सुप्रसिद्ध आलोचक महोदयलाई सभामा परिचित गराउने क्रममा गएको जनवरीमा वातावण निकै भाँडियो । मैले यस शब्दको समर्थनमा भयङ्कर सङ्घर्ष गर्नुपरेको थियो । आलोचक महोदयले मलाई मेरो शब्द फिर्ता लिन भने । जनताले पनि मलाई चारैतिरबाट घेरे । मलाई पहिलो पटक के अनुभव भयो भने हिन्दी भाषामा नयाँ शब्द दिनु कति खतरा उठाउनु रहेछ । मैले भनेँ, “म शब्द फिर्ता त लिन्छु तर तपाईंले के नबिर्सनुस् भने ‘आलोचना’ शब्द ‘लुच्’ धातुबाट नै बनेको हो ।”

अस्तु, कुरो आयो अनि गयो । मैले पनि यस विषयमा सोच्ने र चर्चा गर्ने काम बन्दजस्तै गरिदिएँ । तर आलोचकको दायित्व के हो त भन्ने गाँठो भने मनमा सधैं रहिरह्यो । वास्तवमा साहित्यको विशाल गोदाममा पसेर बेकार वस्तु छाँटेर हटाउनु र राम्रा वस्तुलाई सोकेसमा राख्न लगाउनु नै आलोचकको काम मानिन्छ जुन काम ऊ गर्दैन । ऊ त सधै आफ्ना, परिचित र समर्थकका माल त रहन दिऊँ, बाँकी सबैको मिल्काइदिऊँ भन्ने चक्करमा रहेको हुन्छ । यो प्रवृत्ति शुभ पनि हो किनभने आज नभए भोलि त यसको लाभ देखिन थाल्नेछ । कोसिस गरिरहनु नै समीक्षकको धर्म हो । जस्तो हिन्दीमा अझैसम्म मैथिलीशरण गुप्त, निराला र कविवर कमलमुखमध्ये कुन सर्वश्रेष्ठ हुन् भन्ने निणर्य अझै हुन सकेको छैन । एकजना राष्ट्रकवि हुन्, एकजना बहुप्रशंसित छन् र अर्काबाट ठुलाठुला आशाहरू छन् ।

समीक्षकहरूको यस्तो उत्तरदायित्वविहीन मुड हुँदाहुँदै पनि गएको दशक हिन्दी आलोचनाको स्वणर्युग थियो । जति पुस्तकहरू प्रकाशित भएका छैनन् त्योभन्दा बढी आलोचकहरूलाई ‘सादर उपहार’ प्राप्त भएका छन् । केही किताबको पुरै संस्करण आलोचकहरूलाई सादर उपहार दिनमै सकिएको छ । गएको दशकमा समीक्षाको नयाँ भाषा र नयाँ शैलीको विकास भएको छ । (दशककै चर्चा गर्दै छु किनभने मेरो आलोचक व्यक्तित्वको कण्टकयुक्त विकास पनि यसै दशकमा भएको हो ।) हिन्दीको मैदान त्यति वेलासम्म सुनसान थियो जबसम्म आलोचनाको यस खन्जर शब्दावलीको जन्म भएको थिएन । यस शब्दावलीका विशेषज्ञहरूको प्रकाशकको पसलमा ठुलै स्वागत हुने गरेको देखेको हुँ । प्रकाशकहरू आलोचकहरूलाई पाल्छन् । अनि यस क्षेत्रमा मेरो अलिकति पनि नाम आयो भने त विश्वास गर्नुस् कुनै प्रकाशकसित मेरो पनि लाभको सिलसिला जम्न थाल्नेछ ।

मैले मेरो आलोचक जीवनको शैशवकालमा कतिपय प्रचलित शब्दावली, टुक्कावली अनि वाक्यावलीको अनौठो सङ्कलन गरेको थिएँ जसलाई आज पनि यदाकदा उपयोग गरिरहन्छु । कुनै पुस्तकको समर्थन र विरोधमा कस्ता प्रकारका वाक्यहरू लेख्नुपर्छ भन्ने कुराका चारपाँचवटा थर्ड क्लास नमुना उदाहरणार्थ यहाँ प्रस्तुत गर्दै छु । हाम्रा अनेक समीक्षकहरूले त्यसको र उपयोग गर्न थाल्लान् भनेर राम्रा उदाहरण दिइनँ ।

समर्थनका कुराहरू
यस दृष्टिले यो रचना बेजोड छ । (दृष्टि जुनसुकै भए पनि हुन्छ ।) रचनामा लुकेको निष्कलुष वात्सल्य र निश्छल अभिव्यक्तिले मन छुन्छ ।
छपाइ र सफाइ विशेष आकर्षक छ ।
रूप र भावसँगै जुन विचारहरूका प्रतीकहरू उजागर हुन्छन् तिनबाट कविको सम्भावनाप्रति आस्था उत्पन्न हुन्छ ।
कमलमुखको कलमको म्वाइँ खान मन लाग्छ । (दत्तु पानवालाले मेरो विषयमा व्यक्त गरेको राय यहाँ दिँदै गर्दा सङ्कोच हुँदै छ तर उनको विशेष आग्रहलाई टाल्न पनि त सकिएन नि !)
मनोगुम्फनको तहमा यति भित्रसम्म पस्न सक्ने कलाकार हिन्दी उपन्यासले अर्को जन्माउन सकेको छैन ।
तपाईंले प्रेमचन्दको परम्मपरालाई अघि बढाउनुभएको छ । यदि मैले तपाईँलाई अर्को प्रेमचन्द भनेँ भने पनि गलत नहोला ।
कथामा सङ्गीतात्मकताले गर्दा गीतहरूमा पत्रकारिताबाट निस्किने मधुर आनन्दको सृष्टि हुन्छ ।

विरोधका कुराहरू
यसलाई कविता नभनेर असमर्थ गद्य भन्नु उपयुक्त होला । भावाङ्कनमा शून्यता छ अनि भाषा छिरलिएको छ ।
छपाइ, सफाइ तथा प्रुफसम्बन्धी यति धेरै गल्तीहरूले बिझाउँछन् ।
लेख कोर्सका लागि लेखिएको जस्तो लाग्छ ।
रचनाले यस्ता यशस्वी लेखकप्रति हामीलाई निराश पार्छ । यस्ता पुस्तकको अभावभन्दा प्रकाशन बढी असहज लाग्छ ।
सन्तुलन र सङ्गठनको अभावले राम्रो भाषा हुँदाहुँदै पनि रचनालाई घटिया बनाइदिएको छ । आक्रोशजन्य र विवेकशून्यतामा हातखुट्टा फालिरहेका लेखक त्रिशङ्कुजस्ता लाग्छन् ।
यी निष्प्राण रचनाहरूमा कविको खस्रो असन्तुष्टि मात्र निस्केर आएको छ ।
पूर्वाग्रहग्रस्त दृष्टिकोण, पराजित साहस, प्रतिक्रियाग्रस्त छट्पटी र घृणा, शाब्दिक चमत्कारबाट कागज रँगाउने चुत्थो शक्तिको खोक्रो प्रदर्शन मात्र देखिन्छ यी कविताहरूमा ।

लेखक स्वयम्को दमित तथा कुण्ठित वासनाको घिनलाग्दो अभिव्यक्ति यत्रतत्र मात्र नभएर सर्वत्र पाइन्छ । सामाजिकतासितको यो अनास्थाले लेखकलाई कहाँ पुर्‍याउला जबकि पुस्तकको मूल्य पनि बढी छ ।
यी सजिला र लन्ठ्याङलुन्ठुङ कुरा हुन् जसको सहायतामा कुनै पनि पुस्तकलाई उफार्न वा पछार्न सकिन्छ ।
आलोचनाभन्दा पनि महत्त्वपूणर् कुरो त आलोचकको व्यक्तित्व हो । पुस्तक र त्यसको लेखक त निहुँ र माध्यम मात्र हुन् । यसको माध्यमबाट आलोचकले यश आर्जित गर्छ । प्रसिद्धिको मार्ग त पुरै खुल्ला छ । आफै किताब लेखेर नाम कमाउनुहुन्छ या अर्काका किताबमा विचार व्यक्त गरेर नाम कमाउनुहुन्छ ? बरू कडा आलोचना गरेर मौलिक लेखकको भन्दा ठुलो यश कमाउन सकिन्छ ।

यसै सन्दर्भमा मलाई एउटा कुराकानीको सम्झना हुन्छ जुन साहित्यरत्नकी छात्रा र मेरा बिचमा भएको थियो –
रातिको दश बजे/गहिरो जाडो/पार्कको बेन्च/उनी र म/तारामण्डित आकाश/लोभलाग्दो मौन एकान्त ।
उनी- “आलोचना त म बुझ्दै बुझ्दिनँ सर !”
म- “आहा सुलोचना, यसको अर्थ हो तिमीमा असीम प्रतिभा छ । सृजनको प्रचुर शक्ति छ । महान् लेखकहरू आलोचना कहिल्यै बुझ्दैनन् ।”
उनी- “तपाईं आलोचना किन गर्नुहुन्छ ?”
म- नगरेर अरू के गरूँ त ? अर्काको आलोचनाको पात्र बन्नुभन्दा त आफै आलोचक बनेको जाती भो नि !
उनी- कसैको आलोचना गरेर तपाईं के पाउनुहुन्छ ?
म- उसको पुस्तक ।
केही बेर मौनता रह्यो ।

उनी- साँच्चै भन्नुस् त सर, तपाईंलाई मेरो गलाको कसम, ढाँट्नुभयो भने मेरो मरेको मुख देख्नुहुनेछ, आलोचनाको मापदण्ड के हो ? तपाईं समीक्षकको उत्तरदायित्व कसरी निर्वाह गर्नुहुन्छ ?
त्यस रात सुलोचनाका सुकोमल हात आफ्ना हातमा नराखेरै मैले साँचो कुरा भनिदिएँ- “सुलोचना ! आलोचनाका मापदण्ड परिस्थितिअनुसार फेरिँदै गर्छ । सिङ्गो हिन्दी जगत् दुई भागमा बाँडिएको छ । मेरा मित्रहरू, मेरा शत्रुहरू र तेस्रो त्यो जो मेरा निम्ति अपरिचित छ । सबैभन्दा ठुलो यही तेस्रो हो । यदि मित्रको पुस्तक रहेछ भने त्यसको गुणगान हुन्छ र सुरक्षा गरिदिन्छु । यदि शत्रुको पुस्तक रहेछ भने निम्नस्तरको शब्दावली लिएर पछारिदिन्छु । अनि तेस्रो वर्गको पुस्तक रहेछ भने पढ्दा पनि नपढी र आलोचना नै नगरी सकिदिन्छु । अथवा कहिलेकसो एकदुई भाग पढि पनि हाल्छु ।

यदि आफ्नो प्रकाशकले कुनै लेखकको पुस्तक छापेको छ भने केही किताब बिकाउनका लागि पनि त्यसको प्रशंसा गर्नैपर्‍यो । अनि जुन पत्रिकामा आलोचना छपाउने हो त्यसको गुटको पनि ख्याल गर्नुपर्छ । रेडियोका निर्माता, पत्रिकाका सम्पादक तथा हिन्दी विभागका अध्यक्ष आलोचनाका पात्र हुँदैनन् । सुलोचना ! नढाँटेरै भन्छु, प्रयोगवादी धाराको एउटा सामान्य उम्मेदवार हुँ । अतः हरेक प्रगतिशील बन्न खोज्ने लेखकको विरोधमा लेख्नु आफ्नो धर्म मान्दछु । फेरि पनि म केही होइनँ । वर्षमा मुस्किलले एक्का दुक्का किताब मात्र समीक्षार्थ मकहाँ आउँछन् । बस यत्ति हो ।”
(सुलोचनाले पछि भनेकी थिइन् त्यस रातमा मेरा आँखामा आँसु आएको थियो रे !)

०००
शरद जोशी के कमलमुख से ‘आलोचना’ काे नेपाली अनुवाद