हरिशंकर परसाईंओ. हेनरी
ओ. हेनरीको कथाको विशेषता यो छ कि उनको लेखाइमा व्यङ्ग्य र विनोद मिलेको हुन्छ । फेरि उनी मान्छेको बाहिरी जीवन तथा मनोजगत्को अध्ययन गर्छन् । जसमा मानवीय संवेदना गहिरो हुन्छ ।
हरिशङ्कर परसाईं ::
व्यङ्ग्यानुवाद :: आर. सि. रिजाल
त्यो मानिसको वास्तविक नाम ओ. हेनरी थिएन । अमेरिकाको सिकागो सहरको एक बैङ्कमा एउटा मान्छे काम गथ्र्यौँ । हिसाब हिनामिना गरेको अभियोगमा ऊ जेल पर्यो । जेलमा समय काट्न उसले कथा लेख्न लाग्यो । उसले आफ्नो नाम ओ. हेनरी राख्यो । ऊ ख्याती प्राप्त कथाकार भयो ।
ओ, हेनरी संसारको अरू कथाकारभन्दा भिन्नै किसिमका लेखक हुन् । उनको लेखनमा बडो चोटिलो व्यङ्ग्य हुन्छ । उनको भाषा विलक्षण छ । विरोधाभास समात्ने क्षमता अद्भुत छ । उनको प्रहार एकदम कडा हुन्छ । उनको लेख्ने शैली यस्तो छ कि लेख्दालेख्दै दुईचार ठाउँमा कटाक्षको वाण छोड्छन् । जसलाई अङ्ग्रेजीमा ‘टेन्जेन्ट’ भनिन्छ । उनी जे/जुन मूल विषयमा लेखिरहेका हुन्छन्, त्यसको बहानामा अरु व्यक्ति, वर्ग र वस्तुमा कटाक्ष व्यङ्ग्य गरिदिन्छन् । व्यक्तिको चित्रण उनी अद्भुत तरिकाले गर्छन् । जस्तै कसैलाई कन्जुस भन्नु छ भने उनी यसरी लेख्छन्- “ऊ यति धनी छ कि पुग्नु पर्ने ठाउँको छेउमा पुगेर मात्र ट्याक्सी चढ्छ ।” यसको साथै उनको लेखनमा गहिरो मानवीय संवेदना र चेतना हुन्छ । उनको भाषामा भाषिक ताजापन र उखानटुक्कायुक्त वाक्यगठन निकै लोभलाग्दो हुन्छ ।
उनको एउटा कथा छ- ‘जीवनको भुमरी’ । एकदमै मार्मिक छ । एउटा गाउँमा किसान दम्पती बस्थे । आपसमा झगडा गरिरहन्थे । एकदिन उनीहरू सम्बन्धविच्छेद गर्ने निणर्य गर्छन् र पाँच डलर लिएर विवाह दर्ता कार्यालय पुग्छन् । सम्बन्धविच्छेदको निवेदन पेश गर्छन् । अधिकारीले केही कुरा सोधपुछ गरेर उनीहरूको सम्बन्धविच्छेद मन्जुर गरिदिन्छ । अब दम्पती बाहिर निस्कन्छन् । उनीहरू एकअर्कासँग नबोलीकन बरन्डामा उभिरहन्छन् । कहिले यता हेर्छन्, कहिले उता । यत्रो वर्ष सँगै बसेर एकतरहको जीवन जिउने अभ्यास भैसकेको थियो । अब नयाँ परिस्थितिमा दुवै अन्यौलमा थिए । उनीहरूबीच यस प्रकारको कुराकानी हुन्छ-
पुरुष – अब तँ कहाँ जान्छेस् ?
स्त्री – म जहाँसुकै जाऊँ तिमीलाई के खाँचो । अब त हाम्रो सम्बन्ध छैन ।
पुरुष – तैपनि भन्दा के विग्रन्छ र ?
महिला – म आफ्नो मामाघर जान्छु जुन यो पहाडको उतापट्टि छ ।
पुरुष – ल हिँड् टाँगामा, म तँलाई त्यहाँ पुर्याइदिन्छु
महिला – अपरिचित हौं । हेर है, गाईलाई घाँस ठीक समयमा दिनू ?
पुरुष – जब तिम्रो र मेरो सम्बन्ध नै छैन भने यस्तो किन गर्छौ ? अब हामी एकअर्काका लागि तैँलाई अब गाइसाङको अर्थ के हो ?
स्त्री – बिहान बाँकी भएको रोटी छोपेर राख्या’ छु । आजको रात तिमीलाई खान पुग्छ ।
पुरुष – तँलाई के मतलब ? जब एक अर्काको हामी कोही होइनौँ ।
स्त्री – तिमी दराज बन्द गर्न भुल्छौ, त्यहाँ मुसा छिर्ला होस् गर्नु ।
यस्तो कुरा उनीहरूबीच धेरै बेरसम्म हुन्छ ।
अन्त्यमा यो तय गर्छन् – उनीहरू एक अर्काबिना रहन सक्तैनन् । फेरि विवाह गर्ने निणर्य गर्छन् । तर स्त्री भन्छे – “विवाह गर्न पाँच डलर लाग्छ त्यो हामीसँग छैन ।” पुरुषले “त्यसको व्यवस्था म मिलाउँछु” भन्छ । उसले कसरी व्यवस्था मिलाउँछ ? विवाह अधिकारी अफिसबाट घर जान लाग्छ । अँध्यारो अँध्यारो हुन्छ, बाटोमा धेरै झाडीहरू छन् । किसान उसकै पछि लाग्दै जान्छ र अधिकारीलाई झाडीमा ङ्याकेर पाँच डलर लुट्छ । अर्को दिन विवाहको अधिकारीसमक्ष पेश गर्छ । किसानले पाँच डलरको नोट पनि दिन्छ । त्यो मोडिएको पाँच डलरको नोट देखेर विवाह अधिकारीले थाहा पाउँछ, त्यो हिजो खोसिएको उसको नोट हो । ऊ अर्थपूणर् दृष्टिले किसानलाई हेर्छ ।
चौबीस घन्टामा सम्बन्धविच्छेद र विवाह दुवै हुन्छ । किसान दम्पती टाँगामा बसेर घर जान्छन् । मानवीय संवेदनाको यो कोमल र नाजुक कथा हो ।
अर्को विल्कुलै भिन्न प्रकारको कथा छ- ‘चेयर अफ फिलेन्थ्रो म्याथम्याटिक्स’ । जसमा दुईवटा लुटेरा हुन्छन्- राबर्ट र स्मिथ । उनीहरूले लुटेर धेरै पैसा जम्मा गर्छन्, अनि एक साँझ दार्शनिक हुन्छन् । राबर्टले भन्छ- ‘स्मिथ यस्तो कुरामा ध्यान दिनुपर्छ कि लुटेराले जसलाई लुट्छ उसले उनीहरूको भलाइको लागि पनि केही गर्छ । जस्तै त्यो खानीको मालिक हेर । ऊ मजदुरलाई धेरै शोषण गर्छ तर उनीहरूको लागि अस्पताल खोलेको छ र बच्चाहरू पढ्ने स्कूल पनि ।” स्मिथ भन्छ- “तिम्रो कुरा एकदमै ठीक हो, लुटेरामा पनि केही नैतिकता र पेसाकारी भावना हुनुपर्छ । हामीले जसलाई लुट्यौ उनीहरूको भलाइको लागि केही गर्नुपर्छ ।” उनीहरू सोच विचार गरेर यस्तो निष्कर्षमा पुग्छन् – जुन धनाढ्यहरूलाई हामीले लुट्यौ, तिनीका आवारा सन्तानको लागि विश्वविद्यालय खोलिदिनुपर्छ । उनीहरू सानो बस्तीमा जान्छन्, जहाँ एउटा चारतले भवन छ । घर बनाउनेसँग पाँचौ तला बनाउने पैसा थिएन । त्यसैले उसले चौथो तलाबाट हामफालेर आत्महत्या गर्यो । राबर्ट र स्मिथ यसै भवनमा ‘फ्री वर्ल्ड युनिभर्सिटी’ खोल्ने निर्णय गर्छन् ।
कार्यालय खुल्छ । सहरका ठूलो पत्रिकामा विज्ञापन छापिन्छ । यो विश्वविद्यालय निःशुल्क हुन्छ । सम्पूणर् विषय यसमा पढाइ हुन्छ । डिन, प्रोफेसरका लागि आवश्यकताको विज्ञापन छापिन्छ । बिस्तारबिस्तारै विश्वविद्यालयमा चहलपहल सुरु हुन्छ ।
राबर्ट स्मिथलाई भन्छ- “यहाँ निःशुल्क पढ्न जो केटाहरू आएका छन् । यी कसका सन्तान हुन्, यसमा तिमीले ध्यान दिएका छौ ? यी उनै धनी सुगुर र कुकुरका छोराहरू हुन् । यिनीहरू पढ्न हैन मोजमज्जा गर्न आएका हुन् ।”
राबर्ट र स्मिथ गाउन पहिरिएर डिन हुन्छन् । राबर्टले इजिप्टको प्राचीन सभ्यता बारे भाषण दिन्छ । केटाहरू मोजमज्जा गर्छन् । जुवा खेल्छन् ।
बैंकबाट रुपैयाँ झिकिँदै जान्छ र विश्वविद्यालय चल्दै जान्छ । एकदिन राबर्टले हिसाब हेर्छ र स्मिथलाई भन्छ- “अब एकदमै कम पैसा बचेको छ । यसबाट विश्वविद्यालय अगाडि बढ्न सक्दैन ।” दुईतीन दिनपछि राबर्टले ‘न्यूयोर्क टाइम्स’मा विश्वविद्यालयको लागि विज्ञापन देख्छ । जसमा ‘चेयर अफ फिलेन्यो म्याथम्याटिक्स’को लागि एक प्रोफेसर माग गरिएको छ ।
राबर्टले स्मिथसँग सोध्छ- “यो विज्ञापन तिमीले दिएको हो ? हामीसँग पैसा सकिदैछ, तर तिमी नयाँ डिन नियुक्त गर्दै छौ । योकस्तो विषय हो ?” स्मिथले भन्यो- “धैर्य गर पछि सब थाहा पाउछौ ।”
क्रिसमसको छुट्टी आउँछ । एकहप्तासम्म विश्वविद्यालयमा रमाइलो मेला चल्छ । अन्तिम रात राबर्ट र स्मिथ कार्यालयको कोठामा बसिरहेका थिए । त्यसैबेला एउटा मान इमोठूलो थैलो लिएर आउँछ । उसले थैलो खोल्छ र त्यसमा भरिएको नोट घोप्ट्याउँदै भन्छ – “यो आजको कमाइ हो ।” स्मिथ राबर्टलाई भन्छ- “यो डिन चेयर अफ फिलेन्थ्रो म्याथम्याटिक्स हो । जो जुवाको ठूलो खेलाडी हो । केटाहरूलाई जुवामा हराउँछ । यो प्रोफेसरले विश्वविद्यालय चलाई रहन्छ ।
मान्छेको अहम्, उच्च भावनाको बारेमा राम्रो कथा लेखिएका छन्- ‘प्राइड अरु सिटिज’ मा- सिकागो सहरमा बस्ने एक व्यक्ति न्युयोर्क आउँछ । त्यहाँ ऊ एउटा न्युयोर्कवासीसँग भेट्छ । दुवैमा मित्रता बस्छ । न्युयोर्कवासीले उसलाई कफी पिउन होटलमा लान्छ । दुवैजना बल्छन् । उनीहरूमा परस्पर खुब सद्भाव छ । कुराकानी सुरु हुन्छ । न्युयोर्कवासीले भन्छ- “न्युयोर्कको यो स्थानको बजारभन्दा राम्रो बजार अमेरिकामा अन्त छैन ।” सिकागोवासी भन्छ- “सिकागोको म बस्ने बजार तिम्रो यो बजारभन्दा अति राम्रो छ ।” यसप्रकार ‘मेरो राम्रो र तेरो नराम्रो’ भन्ने प्रतिस्पर्धा चल्न लाग्छ । न्युयोर्कवासीले भन्छ- “यो सिटीको पुलिस सुपरिटेन्डेटभन्दा योग्य अन्त कतै छैन ।” सिकागोवासी भन्छ- “हाम्रो पुलिस अफिसर राबर्ट तिमीले देखेका छैनौ । तिम्रो पुलिस अफिसर उसको सामु केही पनि होइन ।” यिनीहरू आपसमा आआफ्नो सहरको बारेमा बढाइँ गर्छन् । उनीहरूको कुराकानीमा कटुता आउन लाग्छ । आखिर सिकागोबासी “तिमीसँग मेरो कुरा मिल्दैन” भन्दै अर्को टेबलमा गएर बस्छ ।
ओ. हेनरीको कथाको विशेषता यो छ कि उनको लेखाइमा व्यङ्ग्य र विनोद मिलेको हुन्छ । फेरि उनी मान्छेको बाहिरी जीवन तथा मनोजगत्को अध्ययन गर्छन् । जसमा मानवीय संवेदना गहिरो हुन्छ ।
एउटा कथा छ- जसमा एउटा केटा साहै उपद्र्याहा छ । घर र टोलवासी ऊसँग दिक्क छन् । ऊ धनाढ्य व्यक्तिको छोरो हो । रकमको लागि डाँकुले केटा अपहरण गर्छ । केटा डाँकुसँग बस्छ र उनीहरूलाई पनि हैरान पार्छ । घोडामा जस्तो उनीहरूमाथि चढ्छ, उनीहरूको जीउमा कुछ, निद्रामा उनीहरूलाई चिमोट्छ ।
डाँकुले उसको बाबुलाई – “एकलाख डलर बुझाएर आफ्नो छोरालाई छुटाएर लैजा” भन्छ । केटाको बाबुले जवाफ दिन्छ- “म फुटिकौडी पनि दिन्नँ ।” डाँकुले- “पचास हजार, पच्चीस हजारसम्मको खबर पठाउँछ । तर केटाको बाबु मन्जुर हुँदैन । अनि डाँकुले खबर पठाउँछ- “हामी केही पनि नलिएर तेरो छोरा फिर्ता गछौँ ।” केटाको बाबुले खबर पठाउँछ- “ठीक छ आधी रातमा आउनू । दिउँसो केटा लिएर नआउनू । टोलवासीले तिमीहरूलाई पिट्छन् ।”
ओ. हेनरीले धेरै कथा लेखेनन् तर जति लेखे ती साह्रै राम्रा छन् ।
०००
भोलारामको आत्मा (२०६६)
