नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

लक्ष्मण गाम्नागे :

काशीनाथ मिश्रितको निस्कन लागेको पुस्तक पढेर केही मन्तव्य दिनुपर्ने आग्रह दाजु नरनाथ लुइँटेलबाट आयो एकदिन । नाम सुनेको तर आजसम्म ‘मुख छोडाछोड’ वा ‘हात हालाहाल’ केही नभएका लेखकको कितावमा केही लेख्नु गाह्रै हुन्छ, शायद अन्याय पनि हुनसक्छ । लेखक र लेखन दुवैथरिलाई मिसाएर लेख्न पो मजा हुन्छ । यस्तो लागेर मैले दाजुलाई इन्कारी जवाफ दिएँ । उहाँले भन्नुभयो, ‘यो व्यङ्ग्य संग्रह हो क्या !’

उहाँले मलाई लोभ देखाउन यसो भन्नुभएको थियो । हास्यव्यङ्ग्यमा केही नयाँ कृति वा नयाँ कृतिकार आउँदैछ भनेपछि स्वतः ध्यान गई नै हाल्छ । म पनि व्यङ्ग्यकार काशीनाथ मिश्रिततिर आकर्षित भइ नै हालेँ । नरनाथ दाइले शुरुमा शुभकामना मन्तव्य भए पुग्छ भन्नुभयो । पछि थप्नुभयो, ‘त्यो शुभकामना मन्तव्यलाई अलिकति लम्ब्याएर भूमिका भूमिका जस्तो पार्नू है ।’ दाजुले भूमिका भूमिका जस्तो केही लेख्ने जिम्मेवारी बोकाएपछि म झन् अलमलिएँ । मैले भूमिका लेख्ने कार्य दाजुबाटै होस् भनेर फेरि ढिप्पी कसेँ । दाजुले आफ्ना केही वाध्यताहरू बताएर भन्नुभयो, ‘उसोभए अरु कसैलाई लेखाउनु पर्ने भयो, दाजुले भनेको यति पनि नमान्नेले मलाई के दाजु भन्नु !’

दाजुले कडा घुर्की लगाएपछि म शान्त भएँ । अन्तमा उहाँले भन्नुभयो मिश्रितजी तपाईँहामीजस्तो चानचुने लेखक होइनन् है, दृष्टिबिहीन लेखक हुन् । आफूले भनेर, अरुलाई लेख्न लगाएर तयार गरेको पुस्तक हो यो । दाइले त्यो भनेपछि म थप उत्साहित भएँ, एउटा विशेष क्षमता भएका लेखकको कृतिमा केही लेख्न पाउनु एउटा अवसर नै हो भन्ने लाग्यो र मैले दाजुलाई भने, लु पठाइदिनोस् बोकाको मन ।

दाजुले बोकाको मन मेलमा हालेर पठाइदिनुभयो कम्युटरे भाँडोमा । साथमा बोकाको मनको गहिरो अध्ययन गरेर उसकै भाषामा मनोवाद लेखी पठाउने विशेष क्षमतावान निबन्धकार काशीनाथ मिश्रितको संक्षिप्त परिचय पनि । परिचय पढेपछि अर्को रहस्य थाहा भयो, मिश्रितजी त ज्ञवाली पो रहेछन्, त्यो पनि गुल्मीका । अनि त सक्किगो नि !

मलाई गुल्मीका दुई कुरा धेरै प्रशिद्ध छन् जस्तो लाग्छ । गुल्मेली भोजनालय र गुल्मेली विद्वान् । गुल्मेली भोजनालयका तन्दुरी रोटीमा म धेरै पल्किएको छु । गुल्मेली ज्ञवालीहरूसँग पनि मेरो धेरै लामो र गहिरो सम्वन्ध छ । गुल्मेली ज्ञवालीहरू भनेपछि एउटा अलग्गै छाप बसेको छ यो मनमा । वौद्धिक, पढालु, विद्वान्, शिक्षित, साहित्यिक, प्रखर, चलाख धेरै कुरा । राजधानी पसेका र मेरो सङ्गतमा रहेका गुल्मेलीहरू प्रायः यस्तै फेला परेका छन् । एक गुल्मेली व्यङ्ग्यकार ज्ञाननिष्ठ ज्ञवालीको व्यङ्ग्य निबन्ध सङ्ग्रह लोकतन्त्रको स्वादमा मैले भूमिका लेखेको छु । अर्का गुल्मेली साहित्यकार डा. रामप्रसाद ज्ञवालीलाई मैले मेरो व्यङ्ग्य सङ्ग्रह लाठिचार्जमा भूमिका लेखाएको छु । आज अर्का गुल्मेली ज्ञवालीको पुस्तकमा मैले ‘भूमिका भूमिका जस्तो’ यो शुभकामना मन्तव्य मार्फत आफ्नो नाम गाँस्न पाएँ, म धन्य भएँ । धन्यवाद नरनाथ लुइँटेल, धन्यवाद काशीनाथ मिश्रित ।

काशीनाथ मिश्रित पेशाले शिक्षक रहेछन् । यिनी मभन्दा नौ वर्षपछि गुल्मीको रुरुमा जन्मेका रहेछन् । मलाई नेपाल राज्यमा सबैभन्दा मन पर्ने ठाउँको नाम रुरु । कसले कसरी राख्यो होला यस्तो सुन्दर नाम, रुरु । नामै सुन्दा जाऊँ जाऊँ लाग्ने । साँच्चै सुन्दर छ होला त्यो ठाउँ ।

त्यस्तो रुरुबाट हुरुरु उडेर आएको बोकाको मन अहिले मेरा अगाडि बडो चिन्तित मुद्रामा उपस्थित छ । म यसलाई ओल्टाइपल्टाइ गर्न थाल्छु । सङ्ग्रहको शीर्ष निबन्ध बोकाको मन मै गएर मेरो पनि मन अडिन्छ । निबन्धमा एक आक्रोशित बोको मिश्रितजीले दिएको वाणी बोलिरहेको छ । म ध्यानमग्न भएर सुनिरहेको छु । बडो कटाक्ष गरिरहेको छ बोकोे हामी स्वघोषित सर्वश्रेष्ठ, विवेकशील र बुद्धिमान भनाउँदा मान्छेहरूमाथि । मान्छेले आफ्नो स्वार्थपूर्तिका लागि कतिसम्म निच काम गर्छ, कतिसम्म गिर्छ मिश्रितजीले खडा गरेको यस बोकाले खुलस्त बताउँछ । बोको भन्छ, ‘अरु त परै छाडौँ, त्यो दुर्गन्धित दिसा निस्कासन हुँदै गरेको आन्द्रासमेत पखालेर खान्छ मान्छेले ।’

बोकालाई मान्छेले यसरी बन्दी बनाएको छ कि ऊ प्रेम गर्न, सहवास गर्न, वंश बिस्तार गर्न सबै मान्छेले खटाए अनुसार मात्र गर्न पाउँछ । बोको भन्छ, ‘मलाई मेरी पत्नीसँग सम्पर्क गरेवापत मेरी पत्नीको मालिकले भाडा तिर्नुपर्छ ।’ यस्ता कैयौँ विडम्बनाहरू एक बोकाले बताएको छ यस निबन्धमा । बोकाले मान्छेलाई कडा चेतावनी पनि दिएको छ । बोको भन्छ, ‘यो पृथ्वीमा शाकाहारी प्राणीलाई यी सर्वहारी मान्छेले सिध्याए भने प्रकृतिले मान्छेलाई नै बली माग्नेछ । बलीको बोको म होइन मान्छे नै हुनेछ ।’ हो, वास्तवमा । बोकाको जति बुद्धि र दूरदर्शिता पनि हामी मानिसहरूसँग छैन । हामी बोका देख्यो कि खसी पार्छौँ र बलियो बनाएर काटेर खान्छौँ । प्रकृतिको विनाशले एक दिन मान्छेको विनास अवश्य निम्त्याउनेछ । बोकाको मनले यही भन्छ ।

बोकाको मनको कुरा गरिसकेपछि अरु धेरै कुरा गर्नै पर्दैन । मिश्रितजीका निबन्धहरू बोकाको मन निबन्धकै कोटी वरिपरिका छन् । सङ्ग्रहभित्र चौबीस थान निबन्ध छन् । मनको छाल पोख्न खोज्दा यो पुस्तकको पहिलो निबन्ध हो र योे पुस्तकको भूमिका जस्तै छ । निबन्धकारले केही लेख्न खोज्दाखोज्दै साहित्यका विषयमा गहिरो चिन्तनमनन गरेका छन् । नयाँ पुराना लेखनका बिच तुलना गरेका छन् । आधुनिक भनिने खोक्रा लेखकहरूप्रति असन्तोष व्यक्त गरेका छन् ।

मिश्रितजीको एउटा शक्तिशाली निबन्ध हेर्ने आँखाहरू पनि हो । लेखक स्वयं चर्मचक्षुले देख्न नसक्ने व्यक्ति भएकाले पनि होला हृदय चक्षुले देख्न सक्ने यिनको शक्ति यस निबन्धमा प्रखर रुपमा प्रकट भएको छ । आँखा त केबल हेर्नका लागि हो । गाडीको हेडलाइट र मान्छेको अनुहारमा टाँसिएका आँखा उस्तै हुन् । हेडलाइटले हेर्छ तर देख्नका लागि चालक चाहिन्छ र नै गाडी अगाडि बढ्छ । देख्नलाई मन चाहिन्छ, हृदय चाहिन्छ, बिचार चाहिन्छ, चेतना चाहिन्छ । चेतना छैन भने आँखा जतिसुकै च्यातेर हेरे पनि देखिँदैन । लेखकका यी दार्शनिक र तार्किक बिचारहरू निकै प्रभावशाली छन् ।

हाम्रो समाजका अनेकानेक रुपरंगका भिखारीहरूमाथि गरिएको कटाक्षले भरिएको निबन्ध भिखारी सङ्ग्रहभित्रको अर्को एक उत्कृष्ट र रोचक निबन्ध हो । यो निकै चोटिलो छ । त्यस्तै हतियार व्यवस्थापन कि वेवास्तापन तार्किकताहरूले भरिएको एक स्तरीय र सुन्दर निबन्ध हो । भिटामिन एम अर्थात् मनी अर्थात् पैसाप्रतिको मानिसको आशक्तिलाई मिठो शैलीमा प्रस्तुत गरिएको निबन्ध भिटामिन एम पनि उत्तिकै पठनीय छ । यान्त्रिकतातर्फ उन्मुख मान्छेहरूको जीवनशैलीप्रति निबन्धकारको चर्को विमति छ विश्वास निबन्धमा ।

सबै निबन्धहरू एक से एक छन् । सबैका बारे सम्पूर्ण समालोचना वा समीक्षा गर्ने काम समालोचकहरूको हो । मैले त आफ्नो पाठकीय मत मात्र राख्न खोजेको हुँ । मेरो पाठकीय दृष्टिकोणमा मिश्रितजीका अधिकांश निबन्धहरू व्यङ्ग्यात्मक छन् । कतिपय भने व्यङ्ग्यात्मक शैलीका भन्दा पनि सोझै ढाँचाका पनि छन् । व्यङ्ग्यमा चोरको जयजयकार गर्नुपर्छ, भ्रष्टाचारीको आरती उतार्नुपर्छ । असल मानिसहरूलाई असल भएकोमा खिसिट्यूरी गर्नुपर्छ । आफूले चोर्न, ढाँट्न, ठग्न, लुट्न, दुईनम्बरी गरेर भए पनि धन कमाउन नसकेकोमा आफैंलाई गाली गर्ने वा सराप्ने शिल्पको प्रयोग गरिन्छ व्यङ्ग्य साहित्यमा । मिश्रितजीका कतिपय निबन्ध यही बाङ्गो बाटोमा अघि बढेका छन् भने कतिपय चाहिँ सोझै अघि बढेका छन् ।

व्यङ्ग्य रचनाहरूमा प्रयोग हुने अनेकौँ प्रविधि वा शिल्प मिश्रितले प्रायः आफ्ना निबन्धहरूमा बडो कलात्मक पाराले प्रयोग गरेका छन् । ठाउँठाउँमा अनुप्राशहरूको सुन्दर प्रयोग छ । निबन्धलाई रोचक बनाउन मिश्रितले अनेकौँ कथा, उपकथाहरूलाई ठाउँठाउँमा घुसाएका छन् । पहिलो निबन्धमा काग र उसका बचेराको कथा, टोपी निबन्धमा टुपी काटेका बाहुनले कथेको जुक्तिकथा, त्यही निबन्धमा भानुभक्त र घाँसीको कथा । भिखारीमा जोगी र मुसाको कथा । यी कथाहरूले पाठकलाई निबन्धभित्रै कथाको स्वाद दिन्छन्, आनन्द दिन्छन् ।

नेपाली व्यङ्ग्य निबन्धहरूमा उखानको प्रयोग पनि एउटा मूल विशेषता रहिआएको छ । बोकाको मनमा उखानहरूको पनि पर्याप्त प्रयोग गरेर काशीनाथजीले रचनाहरूलाई पठनीय र आकर्षक बनाएका छन् । ‘माऊभन्दा चल्ला बाठा’, ‘आफू ताक्छु मुढो बन्चरो ताक्छ घुँडो’, ‘नखाउँ भने दिनभरिको शिकार, खाउँ भने कान्छा बाबुको अनुहार’, ‘जेठो कान्छो बाबु नानी साइँलो माइलो आनामानी’ आदि धेरै चल्तीका र नौला नेपाली उखानहरूको संकलन पुस्तकमा छ ।

यस संग्रहभित्र कतिपय सुक्ति जस्ता वाक्यहरू छन् । मलाई असाध्यै मन परेका मिश्रितजीका उत्कृष्ट केही नमूना अभिव्यक्तिहरू उल्लेख गर्छु :
-उसको खोपडीले कुन विचार बताउँछ त्यही त्यसको टोपी हो । बाहुनको त लाँगौटी जुठो हो, तीन दिनको लँगौटी लगाएर टोपी काढ्नु पुङ पुरोहित्याँइँ मात्र हो । (टोपी)

-वादहरूमा सबभन्दा खराव बरबाद, सबभन्दा राम्रो धन्यवाद । (कक्टेलवाद)
-सबैभन्दा जेठो र सर्वरोग निरोधक त ‘भिटामिन एम’ नै हो । अहिले ‘भिटामिन ए’ नपाए रतन्धो हुँदैन तर ‘भिटामिन एम’ पाएन भने मानिस दिनान्धो नै हुन्छ । (भिटामिन एम )

व्यङ्ग्य भन्नासाथ हास्य पनि जोडिहाल्ने हामीलाई बानी परेको छ । तर सबै व्यङ्ग्यमा हास्य हुँदैन । मिश्रितजीले व्यङ्ग्य निबन्ध भनेर अगाडिनै ठोकुवा गरिसकेपछि हास्य खोई भनेर कसैले प्रश्न उठाउन पनि मिल्दैन । तर पनि थुप्रै ठाउँमा अनायाशै हास्यका पर्राहरू छुटेका छन् । पढ्दापढ्दै एक्लै पनि खितखित पार्छन् ।

नयाँ शब्द खोज्ने धुनमा निबन्धभित्र भएको यो प्रशङ्ग हेर्नुहोस् :
‘एउटा गोष्ठीमा भाग लिने मौका आयो मलाई र सहभागी भएको त सहजकर्ताले आज थुप्रै नयाँ अनुहारहरू देख्न पाइयो भनेर कुरा शुरु गरे । ती नयाँभित्र म पनि परेँछु । हैन मेरो अनुहार त सैंतिस वर्षअघिदेखि नै देखिन थालेको हो, आज कसरी नयाँ भो ?’

भ्रष्टाचार निबन्धको यो अनुच्छेदले तपाईँलाई नहँसाई छाड्ने छैनः
‘आजकल बाहुनहरूले जनै लगाउन छोडिसके । एकाध टपरेहरूले लगाए बेग्लै कुरा । तिनीहरू पनि कम छन् र ! तीन घण्टामै २८ अध्याय भागवत पाठ गर्न सक्छन् । कति शुद्ध पढ्दा हुन् ? त्यसैले ‘भात पाठ’ भन्न थालेका छन् । ‘भागवत पाठ’ नभनेर । यता भागवतको ‘गव’ झिकेर छिटो भने जस्तो पनि हुने उता भातको लागि गरिने पाठ भन्ने अर्थ पनि लाग्ने ।’

लावर, चन्द्रमा र घाँसी निबन्धमा मिश्रितजी भन्छन्, ‘सजिलै भनिदिन्छन् मान्छेहरू निल आर्मस्ट्रङले चन्द्रमामा पहिलो पाइला टेके भनेर । हैन दोस्रो पाइला नटेकी कसरी अडिन सकेका हुन् ?’

मिश्रितले व्यङ्ग्य झटाराहरू हान्नु पर्ने प्रायः सबै क्षेत्रमा हानेका छन् । राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक, भ्रष्टाचार, शैक्षिक लगायत विविध जगतका विकृतिहरूलाई निबन्धहरूले विषय बनाएका छन् । काशीनाथ मिश्रितको पहिलो व्यङ्ग्य कृति भएर पनि यो स्तरीय, शालिन र तिख्खर छ । आगामी दिनमा अझै गतिला र धेरै कृतिहरू आउने नै छन् । हामी सँगै मिलेर नेपाली व्यङ्ग्य साहित्यलाई थप धनी र भरिलो बनाउनेछौँ । बाँकी भेटमा भलाकुसारी गरौँला । भूलचुक लिनेदिने ।

०००
२०७५ जेठ २६
सिस्नुपानी नेपाल, काठमाडौं
काशीनाथ मिश्रितको व्यङ्ग्यसङ्ग्रह ‘बोकाको मन’ (२०७५)