नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

दिनेश पाण्डेय :

‘नि’ उपसर्ग पूर्वमा हुने ‘बन्ध’ धातुमा ‘घञ्’ प्रत्यय लागेर मेरो सांस्कृतिक नामशब्द ‘निबन्ध’ को निर्माण भएको हो भनी वैयाकरणहरू भन्दछन् । आङ्लभाषाको essay शब्दको पर्याय मानिने ‘निबन्ध’ शब्दको यताको शाब्दिक अर्थ जुटाउनु, सङ्कलन गर्नु तथा बाँध्नु हुन्छ । तर उता आङ्लमा भने essay को अर्थ to try अर्थात् प्रयास गर्नु हुन्छ । दुबै भाषाका अर्थलाई स्पस्ट्याउँदा  निबन्धको अर्थ सङ्कलन गरी जुटाइएका विभिन्न कुराहरूलाई एकै ठाउँमा बाँध्ने प्रयास गर्नु भन्ने हुन्छ । अथवा कुनै सर्जकभित्रका निश्चित विषयसम्बद्ध विकीर्ण विचार एवं भावनाहरूलाई एकत्र पारी गँठ्याउने मेहनतपूर्ण रचनारूप भनेको नै म हुँ । सायद यही लक्षण मिलेर होला मलाई मेरा पितापुर्खाले ‘निबन्ध’ भनी न्वारान गरिदिएका ।

फ्रान्सेली साहित्यकार मोन्तेनबाट सन् १५८० मा जन्मिएको म आज करिब साढे चार सय वर्षको भइसकेको छु । तर म बुढिएको छैन। बरु झन् झन् तन्नेरी पो हुँदै छु । मलाई मेरा पिताजीले जस्ताको तस्तै जन्माइदिए मात्र । कुनै सिँगारपटार गर्ने, फेसनमा सजाउने, उजिल्याउने रङाउने आदि काम गरेनन् । उनी भन्दथे- “म मेरा रचनालाई सिँगार्ने र उजिल्याउने काम गर्दिनँ ।” पिताको वंशाणुको प्रभाव ममा छपक्कै थियो र ममा पिताकै लक्षणहरू देखिन्थे । अर्थात् उनका निजी विचार, निजी तरङ्ग र निजी हृदयका उछालहरूले मेरो स्वरूप निर्धारण गरेको थियो । केही समय म यही स्वरूपमा विचरण गर्दै थिएँ । कालक्रममा म सन् १५९७ तिर बेलायतका दार्शनिक विचारक अर्थात् मेरा काकाबा फ्रान्सिस बेकनकोमा पुगेँ ।

उनले मेरो रूप परिवर्तन गरिदिए । उनले मलाई सूत्रात्मक समासशैलीमा सजाइदिए । अर्थात् थोरै शब्दले धेरै बताउन सक्ने शैली । जस्तै वहाँ भन्नुहुन्थ्यो, “Reading maketh a full man; conference a ready man; and writing an exact man…” अर्थात् मानिस पढाइले पूर्णतामा वार्तालापले प्रत्युत्पन्नमतिमा र लेखाइले वास्तविकतामा प्राप्त हुन्छ । काकाले मेरो परम्परामा नै नयाँ मोड दिए । म पिताजीको आत्मपरक छोरोबाट काकाजीको विषयवस्तुपरक भतिजमा मोडिएँ । सधैँ पिताजीका मनका निजी उहापोहलाई दुनियाँसामु पस्किँदै आएको मेरो काँधमाथि अब दुनियाँदारका नाना विषयवस्तुलाई अँगाली तिनैलाई सर्वत्र चिनाउँदै हिँड्नुपर्ने अर्को वस्तुपरक जिम्मा पनि आइलाग्यो । काकाले मलाई छरपस्टिएका चिन्तनको अव्यवस्थित दशाको रूपमा चिनाउन थाले । उनले विभिन्न विषयवस्तुका बारेमा आफ्नो मथिङ्गलमा विकीर्ण तरङ्गहरू ममार्फत नै सबैतिर पस्किने काम गरे । अब मैले आफ्ना सर्जक वा पालकका आवश्यकतानुसार दुई स्वरूपमा व्यक्तिनुपर्ने भयो; आत्मपरक र वस्तुपरक । तदुपरान्त बेकनलाई मैले आफ्नो वस्तुपरक अवतारको पिताजी नै मान्न थालेँ ।

मेरा बारेमा यत्रतत्र विभिन्न टीकाटिप्पणीहरू चल्दै गए । मेरो परिचय सर्वत्र फैलिँदै गयो । हुँदाहुँदै मैले संसारका विभिन्न शब्दकोशहरूमा पनि आफ्नो डेरा जमाउन थालेँ । नेपाली वृहत् शब्दकोशले पनि मेरो नाममा चार पङ्क्ति अभिलेखीकरण गरिदियो –

“१, कुनै विषयलाई लिएर आत्मपरक वा वस्तुगत पाराले गद्यमा लेखिएको छोटो साहित्यिक रचना; साहित्यको एक गद्यविधा । २, राम्रोसँग बाँध्ने काम।”

वि.सं. १९९० को दशकमा महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटामार्फत आषाढको पन्ध्रमा म नेपाल पनि छिरेँ । नेपाल भित्रिनेबित्तिकै मलाई दहीचिउराले स्वागत गरेका उनले नेपाली साहित्यसंसारमा विचरण गर्दा मेरी दिदी कवितापछि मलाई नै साथी बनाए, मलाई नै अपनाए । देवकोटा मलाई चिनाउँदै भन्थे, “यो रौँचिरा दर्शन होइन, न हो पाण्डित्य दर्शनको ठ्यासफू । यसमा गृहित विषयलाई सर्वदृष्टिकोण र समीक्षणको जरुरत छैन । यो एक किसिमको धूर्त बदमास ठिटो हो-जो सडकमा हिँड्दा कहिले ढुङ्गा हान्छ, कतै कतै आनन्दले फुलेर हेर्छ तर घोरिँदैन । … त्यो (निबन्ध) टेबिल गफ मात्र हो, शास्त्र होइन । चस्मादार अध्यापकको व्याख्यान होइन, न त वमनवेदान्त । यो एउटा फुर्सदको मनोरञ्जन हो ।… यहाँ एउटा रसिलो, हँसिलो, गफाडी, चुट्किलो कुराकानी छ । जसको नाम प्रबन्ध (निबन्ध) हो।” (लक्ष्मी निबन्ध संग्रह)

उनले मलाई एक बदमास ठिटोको उपाधि भिराइदिए । सडकमा स्वच्छन्द हिँड्ने ठिटो, कतै ढुङ्गा हान्ने, कतै आनन्दले गजक्क फुल्ने तर विश्राम नगर्ने, आरामदायी यात्रा गर्ने, गरिरहने, एक गतिशील चलाख बैँसालु ठिटो । हुन पनि हो, उनीसँग हुँदा म यस्तैयस्तै गर्थेँ । मलाई कुनै दर्शनशास्त्रको आडमा कुनै विषयवस्तुमाथि एकएक छानबिन गरी यो हो कि हो, यो होइन कि होइन र हुँदै त होइन भनी जबरजस्ती बाह्रै टक्कामा आफ्नै गोरु बिकाउन रौँचिरा हिसाब गर्नुपर्ने पनि केही थिएन । दुनियाँले मलाई कसरी जान्दछन् भन्नेसम्म पनि कुनै मतलब थिएन । आफ्ना मनोदशालाई उनी ममार्फत सबैतिर पोख्तथे “टेबिलको गफ” जस्तै रसाउँदै हँसाउँदै एक स्वस्फूर्त स्वतन्त्र उन्मुक्त स्वच्छन्द गफाडीको रूपमा । म यसैगरी उनीसँग बरालिँदै गएँ । उनका पूर्वार्ध रचनाकालखण्डमा मैले उनका व्यक्तिगत निजी आत्माभिव्यञ्जनालाई बोक्तै हिँड्नुपर्थ्यो भने उत्तरार्धका दिनमा अलिक फरक मतलब विषयवस्तुपरक । उनका हृत्तीर्थमा विभिन्न विषयवस्तुका बारेमा छचल्किने छालहरूलाई समेट्तै गठर्क्याउँदै मैले भिन्नभिन्न मनोदशावाला तीर्थालुहरूलाई पस्किदिनुपर्थ्यो । बस्, अब म कतै आत्मानुभूतिले त कतै वस्तुगत व्यञ्जनाले पोतिन थालेँ ।

उता हाम्रा घाम डुब्नेतिर यतिखेरसम्म मेरा अनेकन छायाप्रति बनिसकेथे । १८ औँ शताब्दीमै मैले उतातिर निकै सर्जकका साथ थुप्रै यात्रा गरिसकेको थिएँ । वुल्सटन क्र्याफ्ट र वुल्फग्याङले ऊबेलै सुरु गरेको फिरन्तेका अनुभूतिवर्णन अब यतातिर पनि नियात्राका नाममा सल्किँदै रहेछ । बिस्तारै पर्यटनको आन्दोलन नै चल्न थालेको थियो विश्वभरि । कहिले ताना शर्मासँग बरालिँदै बेलायत र पातालप्रवाससम्म भोगियो भने कहिले हर्क गुरुङ, ध.च. गोतामे, कमलमणि दीक्षित, लैनसिंह बाङ्देल, सत्यमोहन जोसी, रमेश विकल, पूणर्प्रकाश नेपाल यात्रीसँगै विश्वका कुनाकाप्चासम्म देखियो, भोगियो र पोखियो पनि । निर्मोही व्यासका साथ ठोरीदेखि कहिले बाराका जंगलजंगलै पनि निकै हिँडियो । हिमाल, पहाड र तराईका देशदेशान्तर घुमियो । थरीथरीका भूगोल, जनजीवन, रीतिरिवाज, किंवदन्तीजस्ता सामाजिक कुराहरू दुनियाँलाई सुनाइए । प्रतीक ढकालसँग सगरमाथा चढ्दा पहिलेका शिखरयात्रीहरूका लास यत्रतत्र छरिएका पनि कति हो कति देखिए । यही त हो नि यात्राको मजा । कतिपयले त त्यतिखेर मेरो नामै नियात्रा पनि पो राखिदिए त । तर यसलाई मैले भने मेरो अर्को एउटा भेषमात्र स्विकारेँ । भारतवर्षका स्वामी महाराजको रेलयात्राझैँ विनापैसा दुनियाँ घुम्न घुमाउन पाइने, आहा ।

पाश्चात्य साहित्यमा भर्जिनिया उल्फ जेम्स जोइस आदिले उपन्यासमा देखाउने चेतना प्रवाहको कलात्मक चातुर्यले नेपालतिर पनि भित्रिने चलखेल गरेको कुरा सुनिँदै थियो । यस्तै प्रसङ्गमा एक दिन मलाई शङ्कर लामिछानेले भेटे । भेटेपछि छुट्टिनै मानेनन् । फेरि म उतै रत्तिएँ । उनले त मलाई यति गाह्रो काममा लगाइदिए कि उनका मनमा भएका सारा सङ्गत विसङ्गत फोस्रा कसरमसर समेत बोकेर हिँड्नु पर्ने बनाइदिए । सुरुसुरुमा त मलाई मान्छेले चिन्न पनि सकेनन् । उनीसँगै म स्वयम् एकदम एब्स्ट्रयाक्ट बन्न पुगेछु । मनको गहिराइदेखिका उहापोह जस्ताको तस्तै बाहिर छताछुल्ल पार्नुपर्ने । एउटा एब्स्ट्रयाक्ट प्याजको गानामा बसेर उनका मनको वायुपङ्खी घोडाका तरङ्गमा तरङ्गिँदै अमेरिका र रुसको शीतयुद्धदेखि हेनरी मिलरको ट्रपिक अफ क्यान्सरसम्म र विन्सटन चर्चिलको भाँचिएको तिघ्रादेखि उनको आफ्नै छोराको टाइफाइडसम्मको निगरानी गर्नुपर्ने भयो । त्यो पनि सेकेन्डसेकेन्डमा । ओहोहो कोलाहल । न बुझिसक्नु न बुझाइसक्नु । उनको मनको घोडा कतिखेर कता पुग्छ, कतिखेर कता हानिन्छ अनि कतिबेर घुमेर कतिबेला घर फर्किन्छ पत्तै नहुने । कोक्रोदेखि चिहानसम्मका जम्मै कथा एकैपटक ह्वार्र । साँच्चै त्यस्तै गरी एउटा किताबै भरियो भने कस्तो देखिन्छु होला त म ? चिन्लान् त मलाई मान्छेले ? वाह ! लामिछानेको शैली । जति खोस्ट्याए पनि भित्र प्याजको अस्तित्व नै नभेटिने । उनको प्याज पनि गजबकै हो बा । धन्य ।

नेपालमै पछि भैरव अर्यालसँग मेरो भेट भयो । उनले पनि मलाई केही समय आफ्नो मुखपात्र बनाए । उनी बडो रसिक स्वभावका थिए । समाजमा मैले उनका कुरा कोट्याउँदा सुन्ने मान्छेहरू मुसुमुसु मुसुमुसु हाँस्थे, कहिलेकाहीँ त म आफै पनि मुर्छा परी हाँस्थेँ । उनको व्यङ्ग्यविनोद आह्लादित शैलीमा घुसी पाठीको घिच्रो निमोठ्नेदेखि तरुनीको तिघ्रो चिमोट्नेसम्म, टाकनटुकनदेखि हाँडीघोप्टेसम्म, शरणहरि टण्डन डुकुलन्ठनदेखि बडेबडे भोलिवाल महापुरुषसम्मका धमाकेदार सङ्गत गर्न भ्याएँ मैले पनि । म पनि उनीजस्तै भएँ । भैरव अर्यालले मलाई “कुनै विषयमा आफूले भनेको, सोचेको र मनमा लागेको कुरा रसिलो पारामा प्रकट गर्ने छरितो गद्य‘” को रूपमा चिनाए । हुन पनि हो, म उनका मनका लहरहरूलाई रसिलो र कसिलो पारामा अरुसामु प्रकट गरिदिन्थेँ । उनले दिएको मेरो परिचयमा ‘रसिलो’ शब्दबाहेक अन्य शब्द अग्निपुराणबाट जस्ताको तस्तै ल्याएजस्तै लाग्यो । अलि पहिले मेरा दाजु काव्यलाई पनि अग्निपुराणले यसैगरी चिनाएको थियो । हुन त दाजुभाइको परिचय उस्तैउस्तै हुँदा के नै नौलो मान्नुपर्ने छ र । हामी दाजुभाइ केही तत्त्व र रूपाकृतिमा मात्र भिन्न छौँ । छालाका बाहिरी रङरोगनमा थोरै भिन्नता भए पनि अन्तर्य प्रायः समान नै छन् । हाम्रो हिँडाइ र लस्काइका तौरतरिका थोरै फरक छ । फड्का लामा छोटा छन् । दाइका फड्का बराबर प्रायः छन् भने मेरा कतै निकै छोटा कतै निकै लामा । ठाउँ हेरीहेरी ।

रहँदै बस्दै जाँदा साहित्यकार मोहनराज शर्मासँग मेरो भलाकुसारी हुँदै गयो । मलाई राम्रोसँग उनले जानिसकेपश्चात् सबै सामु यसरी छर्लङ्ग्याइदिए-

“अन्तरङ्ग विचार वा भावना अभिव्यक्त भएको अथवा बहिरङ्ग वर्णन र विवरण प्रस्तुत भएको समय र स्थानगत सीमाभित्र बाँधिन बाध्य नभएर पनि निश्चित प्रकारको सिलसिला तथा अनुक्रमयुक्त विषय विशेषमा केन्द्रित गद्यात्मक रचनालाई निबन्ध भनिन्छ ।” (मोहनराज शर्मा)

यो मेरो खासै नौलो परिचय त होइन, पुराना परिचयकै अलि व्याख्यात्मक अभिव्यक्ति हो ।

जब हृदयचन्द्रसिंह प्रधानसँग मेरो आत्मीयता र सान्निध्य बढ्यो उनले पनि मलाई आफ्नो अभिव्यक्ति पोख्ने नजिकको माध्यमपात्रको रूपमा स्विकारे । उनले मेरो कर्तव्यलाई यसरी चिनाए-

“(निबन्धमा) लेखकले कलमको पछि-पछि दौडेर मात्र पुग्दैन, पाठकहरूलाई प्रभावित पार्न कलमलाई हृदय पक्राउने कोसिस पनि गर्नुपर्छ । परिमार्जित र परिपक्व विचार, दृष्टिकोणलाई व्यङ्ग्य, हास्य र ठट्यौलोपन मामुली तबरबाट पोख्दै जानुपर्छ ।” (हृदयचन्द्रसिंह प्रधान)

बदरीनाथ भट्टराईले “सत्य वस्तु देखाउने लेखकीय अन्तर्ज्योतिको शाब्दिक स्वरूप” भन्दै मेरो चिनारी प्रस्तुत गरिदिए ।

बालकृष्ण पोखरेलले मेरो निजात्मक वा आत्मपरक स्वरूपलाई प्रशंसा गर्दै भने, “सबैभन्दा माथिल्लो तहको निबन्ध हो निजात्मक । हरेक निजात्मक निबन्ध लेखकले आफ्नो हृदयभित्र लुकेर बसेको अदृश्य श्रोतालाई सुनाएको गन्थन हो ।”

बिस्तारै ममार्फत धेरै नेपाली स्रष्टाले आफ्नो कलम चलाए । विसं २०६५ ताका त युवराज नयाँघरेको सङ्ग्रहित कृति “ एक हातको ताली“ लाइ मेरै नाममा मदन पुरस्कारै पनि दिलाइछाडे । बाहिरी देशको कुरा गर्ने हो भने त यस्ता पुरस्कार मैले कति थापेँ कति ।

मलाई जसले जसरी चिने तिनले त्यसैगरी चिनाए । विभिन्न स्रष्टाहरूसँग अन्तर्घुलित हुँदै म आज यहाँसम्म आइपुगेको छु । हुन त माथि नै विभिन्न विद्वान्हरूले मलाई राम्रैसँग चिनाइसकेका छन् तर पनि म यहाँ आफ्नो परिचय आफै दिने दुस्साहस गर्दैछु । म एक पर्खालबन्द परिसरमा विचरण गर्ने चुलबुले चालकी चरी हुँ । तलको परिसरको सीमा छ तर माथि असीम आकाश छ । आफ्नै मन्जुरमा म कहिलेकाहीँ आकाश माथिमाथिसम्म उडान पनि भर्छु । कहिले एक्लै त कहिले साथीसँग । मेरो गुँड त्यही परिसरमा छ । यात्रा गर्दै जता पुगे पनि बास बस्न म त्यही गुँडमा फर्किन्छु । म नियमबद्ध नियमको घेरामा बेनियमको छु । म सर्जकको अधीन तर स्वच्छन्द छु । म बन्धनमा छु तर बाँधिएको छैनँ फुक्का छु । म शरीररूपी पिँजडाभित्र भईकन पनि नितान्त स्वतन्त्र आत्मा हुँ । अझै भन्नुपर्दा म कुनै स्रष्टाको हृदयमा कुनै विषयवस्तुप्रतिको उद्दीप्त अनुभूतिलाई सुन्दरतम सरलतम एवं रसात्मक र अभिव्यञ्जनायुक्त शैलीमा प्रस्तुत गद्यात्मक अभिव्यक्ति हुँ । नित्यमुक्त निबन्ध हुँ ।

०००
काठमाडौं