नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा :

हास्य रस त्यहाँ निक्लन्छ, जहाँ स्वाभाविक तथा भादती रूप र ढङ्गको अभावले हाम्रो विरोधको चैतन्यलाई कुतकुत्याउँछ । हामी आफूलाई कहिले आफ्नै मोलतोलमा उपहासपात्र पनि बनाउँछौँ, त्यसकारण स्वाभाविक र आदती तवरहरूमा पनि हास्य रसको प्रादुर्भाव हुन सक्तछ; तर विरोधको चैतन्यको साथ मात्र । हामी भन्न सक्तैनौं कि प्रकृतिमा विरोधहरू छैनन् : तर तिनीहरूको साम्यभाव कुल्कँदा हामीलाई हाँस्न मन लाग्दैन । हामी कुतकुतिभा, तर शान्त चेष्टा राख्तछौँ । तैपनि एकै कुरामा एक टक्करको ध्यान लगाउँदा हामीलाई प्रकृतिले पनि हँसाउन सक्तछिन्, जब जीवनका साम्यभावसँग नमिल्ने केही खडबड र विरोध हाम्रो होशमा टड्कारिँदै आउँछ । मानिसले आफ्नो मुख ऐनामा हेर्दा हाँस्न मन लाग्दैन, त्यहाँ साम्य देख्तछ; तर आफ्नो नाकको ऊँचा रेखामार घोक्रिलोपनमा धेरै बेर एकोहोरो ध्यान चर्को पारै हामीलाई हाँसो उठ्तछ ।

“छिः के होला यस्तो मुरली जस्तो या तोरियाँघोक्र जस्तो । त्यो पनि प्वाल परेको दुई ठाउँमा, सिँगान आउने, कुस्मुसे, डाँडीदार, लम्बे हाँसो उठ्दो चुच्च पना र बराबर छिक्का उठ्ने कुति-कुति लागेर !” मान्छे एकोहोरो ध्यानमा भन्दछ, त्यस्तै समूचा शरीरको चित्रमा केही उपहास पाइन्न, तर जब हामी हिँड्दाखेरि हातहरूमा एक टङ्कारको ध्यान लगाउँछौँ तब मान्छे कस्तो उपहासपात्र जस्तो लाग्दछ । चचहरी चचहरी मानो दुई लम्बे कुण्डन सधैँ पीडै खेलिरहेछन् । बीचमा भाँचिने पाँच औँलाका बेमिल्ती पुछारहरू तर्लङ्ग परिरहेछन् । अनि पयर ! मानौ हरहमेशा दुइटा खुट्टाले भकुण्डो खेलेझैँ छः यो उचाल्यो, त्यो थचार्‍यो, यल्ले हान्यो, त्यल्ले हान्यो “मानो सधैँको ढिक्किच्याउँ छ”- अनि यस्तै विचार गर्दै हिँड्ना जन्तु आफ्नै उपहासिताले हाँसेर हिँड्दछ, तब हाँसो कसरी उठ्तछ ? जब हामी हाम्रो स्वाभाविक सौन्दर्यको चैतन्यसँग विरोध खाने कुराहरू अनुभव गर्दछौँ र अनौठोपनाले के के कुतकुती लागेजस्तो पाउँछौँ । यसबाट विदित हुन्छ कि हाम्रो जीवन केही मार्मिक तत्वहरूमा निर्भर गएको छ, सौन्दर्यको समझ ती मार्मिक तत्वहरूसँग सम्बन्ध राख्तछ । हामी त्यसलाई सुन्दर देख्तछौँ जो ती तत्वहरूको पोषण गरेर जीवनको समर्थक हुन्छ । अरु कुरा हामीलाई अनौठापना जस्तो लाग्दछ- जीवनको मार्मिक तत्वसँग केही ठक्कर खाएजस्तो या परिवर्तनसूचक ।

हामी आदत परेको तत्वरहरूमा जीवनका संरक्षक तत्व देख्तछौँ अनि तिनबाट भिन्नता लिने कुराहरूमा केही खडबड लाग्दछ । अनौठोपन हामीलाई त्यहाँ अनुभव हुन्छ जहाँ हाम्रो आदती भाव या मोलतोलहरूसँग सम्बन्ध राख्ने मार्मिक तत्वहरूको क्रियासँग गाँसिएको नैसर्गिक सौन्दर्यको सम्ममा केही खडबड थाहा हुन्छ र हामो त्यो अनौठापनको कुतकुतीले हाँसेर उठ्तछौं । परिवर्तनले हास्यको नजिक आउँछ, जस्तो फेशनको परिवर्तनमा हामीलाई हाँसो उठ्तछ । बानी परेका मोलतोलको तराजूमा उपस्थित विषयहरूसँग तुलना गरे यस्तो कुराले भेदको चैतन्य दिलाएर अनौठोपनको अनुभव गराउँछ र ती कुराको प्राकृत रेखाबाट भएको दूरता या परिवर्तनको प्रमाणमुताबिक कुत्कुती लागेर हाँसो उठ्तछ ! नेपालीको पोशाक नेपाली अगाडि हाँसो उठ्ने चीज हुँदैन, तर लण्डनमा अङ्ग्रेजहरूलाई अनौंठो लाग्दछ र उनीहरू हाँस्तछन् । यहाँ आदती कक्षासँग विरोध पर्न गयो । कुनै मनुस्यले आफूले टेकेको हाँगो बञ्चरोले काट्न लागेको देखे हामी पहिले डराउँदैनौँ, हाँस्तछौँ ! ‘कस्तो मूर्ख !’ यही आश्चर्यको उद्गार त्यसको अनौठोपनाउपर निस्कन्छ, हाम्रो स्वाभाविक विवेकसँगको विरोध देख्तछौँ, त्यसमा साधारण समकक्षको कमी । त्यस्तै डार्बिन महाशयका पुरुखा पुच्छर भएका बाँदर थिए भन्दा हामीलाई हाँसो उठ्छ र किन आफ्नो प्रकृतिसँग त्यस अवस्थाको तुलना गरेर अनौठा भूलहरूले भुलाउनुभन्दा हामीलाई ज्यादा हँसाउँछन् । यहाँ विकासपूर्ण प्रकृतिले आफ्नो शैशवको न्यूनताउपर आफैँमाथि हँस्ली उडाइरहिछन् । त्यस्तै पछि मानिसको मुखले बोल्दैन र खालि हाउभाउले मात्र भाषण हुन्छ भन्ने कसैले भन्यो भने हामीलाई अनौठो लागेर मुस्काउन मन लाग्दछ । यसकारण हाँसो धेरै मात्रामा आदतसँगको विरोध हो । हामी त्यहाँ हाँस्तैछौँ र त्यस्तै सबै मनुष्यको प्राकृत कक्षाबाट विरोध लिने चीज या चालले हामीलाई हाँसो हाम्रो हाँसो परिवर्तनको चैतन्यसँग सम्बन्ध राख्तो रहेछ । मनुष्य अक्सर कट्टर हुँदा रहेछन् । उनीहरू परिवर्तन चाहँदैनन् । परिवर्तनमा हामीलाई त्रास छ । ‘त्यसरी पनि हुन्छ ?’ भने मनुष्य अदल-बदलको सूचनालाई हरहमेशा हँस्सी उडाइरहेछ । साधुलाई नास्तिकको बहसले हाँसो उठ्तछ, त्यस्तै नास्तिकलाई साधुहरुको सिद्धान्तले । यसबाट हामी अनुमान गर्न सक्तछौँ कि प्रतिष्ठित आदतहरू ज्यादा बलवान् हुनाले तिनका विरोध सत्य नै भए पनि हँस्सी उडाउँदा रहेछन् र मनुष्यको यो जातिको सब प्रतिष्ठित ध्येय या चलनसँग ठक्कर खाने विषयहरू उपहासतिर जाँदा रहेछन ।

तब के हास्य रस प्रकृतिको विरोध हो ? होइन । आदतसँग विरोध होला, तर हामी भन्न सक्तैनौं कि हाम्रा आदत र आधुनिकताहरूमा मिथ्या छैन । जतिसुकै हामी हाँसेर उठे पनि तिनीहरूसँग विरोध राख्ने विषयहरू हाम्रा प्रकृतिका मार्मिक तत्वहरूको नजीक आउन सक्तछन् । तर मार्मिक तत्वहरूभन्दा पनि तिनको व्यक्तिगत चैतन्य नै जीवनमा ज्यादा काम गर्दछ । यस्तो चैतन्यसँग ठक्कर खाने विषयहरू सहज उपहासका विषय देखिन्छन् । सौन्दर्य- को समझ पनि विकासशील छ, तर आदती भावसँगको विरोध नै कुतकुतीको कारण हो । यसकारण हामी हाँस्तैमा परिवर्तनलाई मिथ्या बनाउन सक्तैनौं; यद्यपि त्यहाँ मिथ्याको भान होस् । तब हास्य रसमा पनि सत्यको उद्घाटन हुन सक्तो रहेछ । यदि हामी मनुष्यलाई त्यहाँ लगेर हँसाऊँ, जहाँ उसले सच्चा सौन्दर्य र प्रकृतिको होस पाओस्, त्यस ठाउँमा मनुष्य आफ्नै न्यूनता र मूर्त्याहरूउपर पनि हाँस्न सक्तछ । त्यहाँ सुधारको अवकाश छ । जर्ज बर्नाडका लेखहरू हास्य रसलाई त्यहीँ लैजान्छन् र धेरै जना आपना भादती समसँगका विरोधले मात्र हाँस्तछन् तथा खालि हँस्सी मात्र सम्म् र त्यत्तिमा छाडिदिन्छन् । अरुहरू आफ्नो शैशवी न्यूनता र गधेपच्चीसीका मूख्र्याईहरू देखेर हाँस्तछन् र तिनबाट कुल्केको शिक्षा र परिवर्तनको होश पनि पाउँदछन् । तर बर्नाडशा विरोधहरूको व्यापार गर्दछन्, आत्मविरोध, आदती विरोध, कक्षाविरोध इत्यादि । तिनमा दृष्टिकोणको विभिन्नता र परदेशीपनबाट आउन सक्ने हास्य रस निकालेर साहित्यिक संसारलाई चकाचौँध चनाउँछन् । तैपनि उनी आफूलाई सामाजिक दार्शनिक भन्दछन् र सत्यको उद्घाटक भन्ने सम्छन्छन् । तब हास्य रस सत्यनिर्देशक हुँदा हुँदै आदतका विरोधमा धेरजसो निर्भर हुँदो रहेछ । कमसेकम औपदेशिक साहित्यिक क्षेत्रमा मानिस मिथ्याउपर पनि हाँस्तछ, सत्यउपर पनिः तर आफ्ना आदती ध्येय, कक्षा र प्रकृतिसँगको विरोधको होशले । हास्यरसप्रधान रचनाका लेखकको लक्ष्य मानिसलाई आफ्ना आधुनिक न्यूनताहरूउपर हँसाएर मनोरन्जन गराउनु हो ।

हाम्रा हास्य रस दृष्टिकोणको ढङ्गमा निर्भर रहन्छन् । हामी मनुष्यलाई बाउन्ने, अति सुकुमार, नराम्रो, धनी, कूँजो, यान्त्रिक, मूर्ख, व्यर्थजीवी देख्न पनि सक्तछौँ र उसैलाई अनन्त शक्ति भएको, संसारविजेता, चमत्कारपूर्ण जीव पनि देख्न सक्तछौँ । मान्छे मरेको र रोएको देखेर हाँस्ने दार्शनिक पनि छन्, त्यसैमा रोइरहने पनि छन् । उही दृश्यलाई आँखाको कुनाबाट हेरे एक किसिमको छ, दुइटै नानी थिचेर हेरे अर्को किसिमको र सोको दृष्टिले हेरे अर्कै ढङ्गको छ । चार्ली चेपलिन त ढुङ्गो पनि हाँसिरहेको देख्ता हुन्, मानो पाषाण पनि समाजको उडिल्लो-बुडिल्लोपनालाई हँस्सी उडाइरहेछ । विदूषकको दृष्टिकोणमा पनि सत्यको एक पाटा हुन्छ र हामी त्यसलाई हेर्न चाहन्छौँ । एक कोणको सत्य पूर्ण स्वरूप हुँदैनः यद्यपि साधुहरुको सिद्धान्तसँग ठक्कर नखाओस् । हामी विभिन्न दिशाबाट उही चीज हेर्न चाहन्छौँ र एक अनौठो अनेकताको अध्ययन गर्न चाहन्छौँ । पूर्वस्थित विश्वास या विरोधको नजरले विश्वभ्रमण गरे पनि मनुष्यले सत्यको अनुहार देख्न सक्तैन । जो देखेथ्यो उसैको अन्धो ढिपीमा लाग्दछ । तर कट्टर छँदाछँदै नास्तिकको दृष्टिकोणले समेत संसार हेर्न सक्ने साधुमा हृदयको विस्तृत उदारता हुन्छ । एकध्येयी समेत व्यक्तिगत आफ्नो आदती दृष्टिकोणको त्यागदेखि रिसाउँछ र सत्यले कट्टरलाई सधै गिज्याइरहेछ । अनन्तको राज्यमा अनन्त दृष्टिकोण छन्, नत्र साहित्यिक क्षेत्रमा असङ्ख्य लेखकहरू शैली र सन्देश पाउने थिएनन् । सार्वजनीन सहानुभूतिको सर्वोत्तम चौडाईको साथमा हास्य रसको सर्वोत्तम प्रधानता देखाउने प्रतिभा शेक्सपियर हुन आए ।

दृष्टिकोणको विभिन्नता भन्दा दुई किसिमको अर्थ बुझिन्छ । पहिलो- एक ध्येय लिएका मानिसले आफ्नो सत्यलाई अनन्त कोणहरूबाट निरोक्षण गर्दै भिन्न-भिन्न रूपमा देख्नु र आफ्नो सत्वसँग अरुहरूको राय र भेदहरूको तुलना गर्नु, अर्को हुन्छ- सत्यलाई एक नसम्झेर अनेक ठानेर अनन्तको प्रदर्शनीमा अनन्त दृष्टिकोण लिँदै अनन्त विभिन्नता र विरोधहरूको अध्ययन गर्न । पहिलो किसिमको आदत साम्यतर्फ दौडन्छ र गम्भीर हुन खोज्दछ । पछिल्लो आदत विरोधका फुल्काहरूमा सत्यका हाँगाबिङ्गा पक्रिनुमा मजा मान्दछ, मनोविरोध देखाउनु नै सत्यलाई नवीन रूपमा प्रदर्शन गर्नु हो, अपूणर्तालाई अनन्त पूर्णताकाे  हँस्सीमा पुन्याउनु नै सत्यान्वेषकको एक स्वस्थ क्रिया हो । ऊ मोलतोल उल्टाइदिन्छ, कुरा काटिदिन्छ, हाम्रा प्यारा प्रतिष्ठाहरूको अङ्गभङ्ग गरिदिन्छ, स्थितिलाई कुठारको धारले परीक्षा गरेर देखाउँछ, अभिप्रायको क्षेत्रमा पदार्पण गरेर हामीलाई हँसाउँछ, हाम्रा सत्यलाई मिथ्या देखाइदिन्छ र ज्ञानी बुझेर हाँस्तछन्, अज्ञानी खाली हाँसोको निमित्तको हाँसो भनिठान्छन् ।

हामीलाई किन हाँस्न मन लाग्दछ ? हामीहरू खालि भूलको गाँजा खान चाहँदैनौँ, सधै मूर्ख हुन चाहनु प्रकृतिविरुद्ध छ । हामी बराबर विदूषकसँग बसेर “कस्तो लाग्यो हँ ?” भनेर सोध्न चाहन्छौँ । हामीहरू अलि सम्हालिएको बेलामा अरुहरूले उडाएको हँस्लीमा उपदेश लिन चाहन्छौं, अरु बेला रिसाउँछौँ, हाम्रा मूर्ख्याईंहरू नत्र कसले बताइदिनु ? हामीहरू अरूबाट तिनको उपहासित्व बुझ्न चाहन्छौँ । हामीलाई त्यसमा स्वास्थ्य छ ।

तर कोही समालोचकहरू भन्दछन् कि हास्य रसमा गाम्भीर्य हुँदैन, र हास्य रसको तल ओह्राल्ने अचगुण कविताको क्षेत्रमा झल्किन्छ । कविताहरू प्राकृत तवरले गम्भीर हुन्छन्, तर जब उनीहरू हलुका क्षणहरू पाउँछन् तब हास्य रसमा छन्द छेड्दछन् । सो भनाइमा सत्य छैन भन्न सकिन्न । कविता साम्यभावमा लहरा छुटेर आएकी हुन्छिन् । सब विरोधहरूको खडबडे उपहासक चेतसँग ठक्कर परेर कवित्व गुण बिग्रनु स्वाभाविक हो । तैपनि कविताको पनि विभिन्नता छ, र उपहासमा कविता हुनै सक्तैन भन्नु खालि कट्टरपना हो । सुधारक चैतन्यले सामाजिक वास्तविकताहरू उपहास बनाउँछ र हृदयस्पर्शितासँग भावुक प्रेरणाले लहराए त्यहाँ कविताको प्रशस्त मात्रा रहन सक्तछ ! नत्र ज्यादा उपहास छन्दतिर मात्र ओर्लन्छ । नाटकका क्षेत्रमा र वर्णनको क्षेत्रमा हास्य कवितामा घुस्न सक्तछ ।

०००
‘लक्ष्मी निबन्धसङ्ग्रह’