नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

“कार्तिकस्य सिते पक्षे षष्ठी वै सप्तमीयुता ।
तत्र व्रतं प्रकुर्वीत सर्वकामार्थसिद्धये ।।”

भविष्य पुराणमा उल्लेख गरिएको श्लोक हो यो । यसको अर्थ हुन्छ – कात्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको षष्ठी र सप्तमी तिथियुक्त तिथिमा सर्व काम सिद्ध हुने व्रत हुन्छ ।

यत्तिकै भरमा कतिपयले छठ पर्वको पौराणिक आधार रहेको उल्लेख गर्ने गरेका छन् । यसमा यस दिन गरिने पर्वले सबै काम सिद्ध हुने बताइएको छ तर यो पर्वको नाम छठ नै रहेको बताइएको छैन ।
कुनै पनि शास्त्रीय आधारले स्पष्ट रुपमा लोकमानसमा विद्यमान नामजस्तै छठ पर्व भनिएको पाइएको छैन । धेरैले पण्डित्याइँ गरेर षष्ठीको दिन हुने भएकोले अपभ्रंश भएर षष्ठीबाट छठी भएको बताउने गरेका छन् तर अन्यत्र कुनै अन्य व्यवहारमा षष्ठ वा षष्टबाट छठ भनिएको सन्दर्भको उल्लेख पुष्टि हुँदैन ।

अर्को मुख्य कुरो के हो भने जसरी लोकमानसले जसरी यसलाई छठीमाईको पूजा वा पबनी भन्ने गरेका छन्, त्यसरी नै शिक्षित समुदायले यसलाई स्वीकार गर्ने गरेको पाइएको छैन । छठ पबनी भनेको सूर्य पूजा हो भन्ने अर्थ लगाउन थालिएको पाइन्छ । कालान्तरमा छठ पबनीको मौलिकतामा नै प्रहार हुने खतरा यसबाट रहेको देखिन्छ । वास्तवमा छठीमाईको पूजा मूल पूजा हो र सूर्यलाई पनि अर्घ दिइन्छ । अर्घ नै मूल पूजा भने होइन ।

यसको नितान्त मौलिक पक्ष यो हो कि पहिले अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ र त्यसपछि उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ । उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिएपछि यो पर्वको समापन सुरु हुन्छ ।

छठ पर्वको सुरुआत गोधन कुटाइबाट हुन्छ । कतिपयले नहा खाएबाट हुन्छ भन्ने गरेका छन् । तर यदि छठ पर्वको अन्तर्यलाई विचार गर्ने हो भने गोवद्र्धन पूजा नगरीकन कोही पनि छठ पर्व गरेको पाइँदैन । गोवद्र्धन पूजा सामूहिक रुपमा गरिन्छ । गाउँ वा टोलभरिका ती विवाहित आइमाई जो छठ व्रत गर्दछन्, तिनीहरू मात्र सामूहिक गोवद्र्धन पूजा अर्थात् गोधन कुटाइ गर्दछन् । छठ पर्वको सुरुआत भएको रौतहटमा अहिलेसम्म यही चलन छ । रौतहटबाट विश्व विस्तार हुने क्रममा छठले विस्तार पाएको तथा पाउँदै गएको अन्य क्षेत्रमा यसको स्वरुप र मान्यतामा विस्तारै पार्थक्य स्वीकार हुँदै गएको यथार्थ हो तर छठ पर्वको प्रकाट्यस्थली रौतहटमा भने छठको व्रत लिनेहरूले गोधन कुटाइ अनिवार्य गर्दछन् । छठ पर्वको व्रत नलिनेले गोधन कुटाइमा आलंकारिक सहभागिता जनाउने गर्दछन् । यसैले गोधन कुटाइलाई छठ पर्वको सुरुआत भएको संकल्पको रुपमा लिइएको पाइन्छ । गोधन कुटेपछि नै व्रतालुहरूले छठ पर्वमा प्रयोग गरिने चुलोको निर्माण गर्दछन् । गोधन कुटाइको सन्दर्भमा तिथि र बार दुवैको विचार गरिन्छ । सम्भव हुँदासम्म आइतवार, मंगलवार, विहीवार र शनिवार गोधन कुटाइ गर्नु हुँदैन ।

गोधन कुटाइको दिन बिहान चुलो बनाउने काम हुन्छ । सोही चुलोमा खरनाको दिन छठको प्रसाद तयार पारिन्छ । गोधन कुटाइ हुनुको अर्थ यो पनि हो कि छठ पबनीमा प्रयोग हुने ठेकुआ तथा कसारका साथै खरनाको दिन पकाइने खिरका लागि धानको तयारी थाल्नु हो । गोधन कुटाइकै दिन गहुँ धोएर घाममा सुकाइने गरिन्छ र धानलाई घाममा सुकाउने काम गरिन्छ ।

वास्तवमा पाँच दिनको यो पर्व हो । पहिलो दिन गोधन कुटाइ हुन्छ । यस दिन बिहानै झिसमिसेमै गोधन कुटाइको रीति पूरा गरिन्छ । उज्यालो खस्नुभन्दा पहिलै व्रतालु महिलाहरूले नुहाइधुवाइ गरेर सम्भव भएसम्मको शृङ्गार गरेर गोधन कुटाइ गर्दछन् र छठ पर्वको सुरुआत गर्दछन् ।

दोस्रो दिन अरबाअरबाइन हो । अरबाअरबाइनलाई नहाखाएके पनि भनिन्छ । यस दिन कुनै नयाँ काम हुँदैन तर धान र गहुँको तयारीका साथै चुलोलाई पनि तयारी गर्ने काम भने हुन्छ ।

तेस्रो दिनलाई खरना भनिन्छ । तिथिको हिसाबले पञ्चमीको दिन खरना मनाइन्छ । यस दिनदेखि निराहार व्रत सुरु हुन्छ । व्रतालुहरू दिनभर निराहार व्रत बसी साँझ छठीमाईको लागि खरना पूजा हुन्छ । नयाँ चुलोमा सम्भव भएसम्म आँपको रुखको दाउरा नभए अन्य दाउराले पनि खिर र चामलको रोटी पकाइन्छन् । मूल तथा अन्य फलफूलका साथ आफ्नो श्रद्धा र भक्तिले जुरेसम्म देवताघर वा आँगनमा छठीमाताको नाममा केराको पातमा चढाइन्छ । यसलाई नेओज भनिन्छ । नेओज चढाएर पूजा गरेपछि समापन गरेर व्रतालुहरू यही प्रसाद खान्छन् जसलाई खरना भनिन्छ । खरना गरेपछि प्रसाद टोलछिमेक वा हितमित्रलाई दिने चलन पनि छ ।

चौथो दिनलाई निखण्ड भनिन्छ । यस दिनको व्रतलाई कुनै पनि मूल्यमा खण्ड गरिनु हुँदैन अर्थात् भंग गरिनु हुँदैन । यस दिन पूरा निराहार बस्नु पर्छ । यस दिन त्यही चुलोमा ठेकुआ, कसार लगायतका सामग्री पकाउने काम गरिन्छ । बाँसको सुपमा सामानहरू सजाउने काम गरिन्छ र दिउँसो नजिकैको पोखरी वा नदीको किनारमा सजाइएको छठघाटमा लगिन्छ । छठघाटको किनारलाई सजाइएको मात्र नभई पूरा सफा गरिएको हुन्छ । नदीलाई पनि सफा गरिएको हुन्छ । जलाशयको सफाइको दृष्टिकोणले पनि यो पर्व निकै महत्वपूणर् रहेको छ ।

छठघाटमा श्रीसप्ता बनाइएको हुन्छ । यो भनेको माटो वा सिमेन्टको त्यो ठाउँ जहाँ पूजा गरिन्छ । व्रतालुहरूले लगेर छठका सामग्री चढाउँछन् । चारैतिरबाट समूहमा बसेका हुन्छन् । अनेक गीत मंगल हुन्छ । अनि अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ । अस्ताउँदो सूर्यलाई सबै अर्घ दिएर फेरि पहिलेकै ठाउँमा आएर बस्तछन् । यदि राति त्यहीँ घाटमा नै बस्ने व्यवस्था मिलाइएको छ भने त्यहीँ बस्छन् व्रतालुहरू । आजभोलि घाटमै बस्ने व्यवस्था मिलाउन थालिएको छ । रातभर जाग्राम बस्नुपर्ने मान्यता रहेको छ । यदि घाटमा बस्न सकिने अवस्था छैन भने पूजाका सम्पूणर् सामानसहित व्रतालुहरू घर आउँछन् ।

राति कोसिया हुन्छ । भाकल हुनेले कोसिया बनाउँछन् । कसैको हात्तीवाला कोसिया हुन्छ भने कसैको बिना हात्तीवाला । कोसिया पूजामा छठ व्रत गर्ने व्रतालुहरूको अनिवार्य सहभागिता हुन्छ । जसरी अघिल्लो राति नेओज काढेर चठीमाईको पूजा गरिएको हुन्छ, त्यसै गरी कोसियापूजा पनि छठीमाईकै लागि गरिएको हुन्छ । कतिपयले सूर्यलाई अर्घ दिनुलाई मात्र छठ पर्व मान्ने वा भन्ने गरेका छन्, त्यो हुँदै होइन । कोसियापूजामा पनि अनेक गीत हुन्छ, कथाहरू भनिन्छन् । छठीमाईसित सम्बन्धित अनेक लोककथाहरू प्रचलनमा रहेका छन् । यदि घाटमै बसिन्छ भने पनि कोसियापूजा घाटमा नै गर्ने गरिन्छ । आजभोलि छठघाटमा विभिन्न धार्मिक मनोरञ्जनात्मक प्रस्तुतिहरू गरिन थालिएका छन्, कलाकारहरू बोलाएर जागरण कार्यक्रम गरिन थालिएको छ ।

पाँचौँ दिन सप्तमीको दिन हो । यस दिन छठ पर्वको समापन गरिन्छ । बिहान उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिएर छठ पर्वको समापनको आरम्भ हुन्छ । यस दिनलाई पारन भनिन्छ । उदाउँदो सूर्यलाई अर्घ दिएपछि पुनः श्रीसप्ता भएको ठाउँमा व्रतालुहरू आउँछन् । श्रीसप्तालाई जलार्पण गरिन्छ । श्रीसप्तालाई जलाभिषेक गरेपछि छठपर्वको समापन हुन्छ । अनि व्रतालुहरू एकले अर्कोलाई आशीर्वाद दिने क्रम शुरु हुन्छ । समापन शृङ्गार हुन्छ व्रतालु महिलाको । अनि प्रसाद साटासाट हुन्छ ।

हरेकको घरमा छठ हुन्छ भन्ने होइन । यो भाकल गरेपछि गरिने पर्व हो तर सायदै कोही कुनै घर होला जसमा छठ पर्व हुँदैन ।

छठ पर्व मान्न जहाँ भए पनि मानिस आफ्नो घर आइपुग्छ । अब त विदेश जाने चलन बढेको छ । विदेशमा हुनेहरू घर आइपुग्न भ्याउँदैनन् तर यदि छुटी मिलाएर आउन सकिने अवस्था भएमा छठकै दिन घरपरिवारसितै बिताउन चाहन्छन् । छठ पबनीको घाटमा व्रतालुहरू त पुग्छन् नै, सम्पूणर् समाज पुगेको हुन्छ । गाउँका सबै मानिस अवश्य पनि दर्शन र पूजा गर्न पुगेका हुन्छन् । एक दृष्टिकोणले छठघाट सामाजिक सम्मिलनको महापर्व पनि हो ।

छठको पारन भएसँगै व्रतालुहरूले छठकै प्रसाद खाएर अन्न ग्रहण गर्दछन् । व्रतालुले भोजन गरेपछि आफन्तकहाँ छठको कोसेली पुर्‍याउने चलन छ । मूलतः छोरी र दिदी-बहिनीलाई छठको प्रसादको आशा हुन्छ । छठ पबनी गर्ने हरेक घरबाट छोरी-बहिनीलाई छठको कोसेली पुर्‍याइने गरिन्छ ।

जसले जेसुकै भने पनि यो शास्त्रीय पर्व होइन । यसलाई शास्त्रीय आधार दिने, प्रमाण बनाउने काम अहिलेसम्म भइरहेको छ । यो एक अति प्राचीन पर्व हो र शास्त्रीयतावादीहरूले यसलाई कालान्तरमा शास्त्रको रङ दिने प्रयास गरेका छन् वा गरिरहेका छन् जुन वास्तवमा निराधार हुन् । यसमा व्रतालुहरू नै सबैथोक हुन् । कुनै निणर्य गर्नुपरेमा व्रतालुहरूको सामूहिक निणर्य नै लागू हुन्छ । शास्त्रीय पर्वमा पूजाको निर्धारित विधिविधान हुन्छ तर छठ पर्वको विधिविधान लोकसम्मत हो । यसकारण यसको विस्तार भएसँगै स्थानीयतालाई पनि अंगीकार गर्दै गएको छ । यसको मान्यतामा पनि फरक पर्दै गएको हुनुपर्छ । यसैले पनि यो लोकआस्थाको महापर्व हो ।

अझै पनि पबनी (पर्व) भनेपछि छठ नै बुझ्ने समाज छ ।

०००
रौतहट