नरेन्द्रराज पौडेलपुरेत फर्ने रोग
यही दुई-चार महिनाभित्र नै शुद्ध ब्राह्मण बनेर दश-आठवटा श्राद्ध, दश-आठवटा न्वारन र पचास-साठीवटा रुद्रीपाठसमेत भ्याइसकेका रहेछन् । उनकै घरछिमेकको एकजना कुल्ली ठिटाबाट यो रहस्य खुलेपछि कर्मकाण्ड गर्न छाडिदिने कि अर्को पुरेत खोज्न जाने ?
नरेन्द्रराज पौडेल :
काठमाडौँको यस सुरम्य महानगरीमा अब आएर पानीको हाहाकार स्वभावमा भिजिसक्यो, दूधको भाउ सबैले पचाइसके, साग र दालको महँगी दैनिक प्रक्रियामा परिसक्यो, नुन, तेल, मट्टितेलको अभाव र महँगी देश विकासमै रफ्तारमा दिनदिनै र छिनछिनै अघि बढिरहने भएकाले यसमा कसैलाई आश्चर्य लाग्ने छैन । तर हिजोआज एउटा अनौठो अभावले मलाई दिनदिनै पिरोल्न थालेको छ- त्यो हो पुरेतको अभाव । जे-जति आधुनिक भए पनि आफ्नो पुख्र्यौली संस्कार छाड्न सकिएन, जनैपूर्णिमा आए जातले पाएको जनै फेर्नैपर्यो, डोरो बाँध्नैपर्यो । कुशेऔँसीमा वर्षभरिलाई चाहिने कुश सङ्कलन गर्नैपर्यो, डोरो बाँध्नैपर्यो । कुशेऔँसीमा वर्षभरिलाई चाहिने कुश सङ्कलन गर्नैपर्यो । तिथि श्राद्ध आएपछि मरेका पुर्खालाई पिण्डपानी दिनैपर्यो । सुत्केरीको न्वारन गर्नैपर्यो । न्वारन गर्ने काम पनि प्रसूतिगृहलाई नै जिम्मा लगाउँ भन्दा मिलेन ।
वर्षौंअघिदेखि पुरेतपीडाको रोगले मानौँ थला परिरहेको थिएँ । यता पात्रो पल्टाउँदा जनैपूर्णे, कुशेऔँसी, सोर्हश्राद्ध र दशैँ-तिहारले छोपिसकेका रहेछन् । जनैपूर्णिमा र कुशेऔँसी त पशुपतितिर गएर जसोतसो चलाउँला तर सोर्हश्राद्धको तिथिमा श्राद्ध गर्ने बाहुन त अवश्य नभई हुने छैन भन्ने लाग्यो । एकदिन बिहानै उठेर एकजना भद्रभलाद्मीसँग राय-परामर्श लिन पुगेँ । उनले उहिल्यै रानी पोखरीको छेउमा पुरेत उत्पादन केद्र खोलेको जानकारी दिए । सुन्नेबित्तिकै खुसीले प्रफुल्ल हुँदै त्यहाँ पुगी केन्द्रमा सोधखोज गर्दा केन्द्राध्यक्षले उक्त पुरेत उत्पादन केन्द्र अहिले आएर सी.डी.ओ. र डाइरेक्टरदेखि साहित्यकारसम्मका प्राणी उत्पादन केन्द्रमा परिणत भइसकेको जानकारी दिए । कुरा सुनेपछि बढी सोधखोज गर्ने साहस भएन, हान्निएर वनकाली पुगेँ । त्यहाँ पनि एउटा केन्द्र त रहेछ तर यो पनि राष्ट्रिय जात्रामा र ठूलाबडाहरूको भाषण हुँदा वेदजात्रा लगाउनका लागि ब्राह्मण वटुकहरू तयार पार्ने केन्द्र मात्र रहेछ । यतिले आफ्नो काम पूरा हुन नसक्ने देखेपछि म श्लेष्मान्तक वन र गौरीघाटतिर पुरेत खोज्ने काममा पङ्ग्रालिन थालेँ ।
गौरीघाटको पाटीमा एकजना बाहुन बसेका रहेछन् । उनलाई मेरो पुरेत भइदिन मेसो मिलाएर आग्रह गरेँ । उनले मेरो प्रस्ताव सहर्ष स्वीकार गरे । नभन्दै जनैपूणर्िमादेखि उनले बहाली गर्ने कुरामा दुवै पक्षको सहमति भयो । जनैपूणर्िमाको डोरो जसोतसो नवनियुक्त पुरेतका हातबाट बाँधियो । अनि सोह्रश्राद्धको तिथिका दिन समयमै नयाँ पुरेत आए । सिधासर्जाम ठीक पारेर श्राद्ध गर्न बस्यौँ । म कुशपानी समातेर घोरिन थालेँ । उनी सङ्कल्प पढ्न थाले । हरि ॐ तत्सत्बाट अलि पर पुगेपछि संवत्सर, वार नक्षत्र, करण मिलाउँदै गए । अनि अलि नबुझ्ने स्वर बनाएर ‘नछुटाई दिनका दिन बैनी गुलाबचक्की खानू, पानको पात माया तिमीलाई सम्झन्छु दिनको रात’ जस्ता विज्ञापन र झ्याउरे गीतका पङ्क्तिहरू बीबीचमा घुसाएर सङ्कल्पको आकारलाई बढाइचढाई गर्नथाले । सुन्दैखेरि म छक्क परेँ । सुरुमा त हिजोआजको सङ्कल्प नै यस्तै हो कि बाहुने संस्कृतिको लवज फोर्न नसकेर छोटो पढेको देखाउन बोली चपाएका छन् भन्ने दोधार पर्यो । तर सङ्कल्प सुन्दाचाहिँ बाहुनको पढ्ने क्षमता शून्य बराबर भएको जानकारी पाएँ । सुरु गरिसकेपछि जसोतसो श्राद्ध त सिध्याउनैपर्यो । नभन्दै घण्टौँ लगाएर सकियो पनि । दानदक्षिणा दिई भोजन गराएर उनलाई फेरिफेरि आउने कष्ट नगर्नू भन्ने जानकारी गराउँदै बिदाबारी गरेँ । तर खुसी भएर आशीर्वाद दिनुपर्ने बाहुनले रिसले मुरमुरिँदै धारेहात लगाएर आफ्नो बाटो तताए ।
भोलिपल्ट बिहानैदेखि अर्को पुरेतको खोजीमा लागेँ । दुई-चार दिन त्यसै बिते । घुम्दाघुम्दै गोकणर् पुगेर एकजना पुरेत खोज्न सफल भएँ र उनलाई बडादशैँको जमरा राख्न दिनको एक आवृत्ति चण्डीपाठ गर्न बोलाएको थिएँ । निमन्त्रणाअनुसार नै उनी घटस्थापनाको दिन बिहानै खुट्टा लरबराउँदै आइपुगे । नजिक पर्दा थाहा भयो उनका खुट्टा मात्र होइन, आँखा, मुखलगायत समस्त कर्मेन्द्रियहरू नै सोमरसको प्रभावले ग्रस्त भएका रहेछन् । उनी बल्लतल्ल सोफामा बसेर सजिलैसँग भन्दै गए- “हिजोको लोकल अलि कडा परेछ ।” अरू दुई-चार कुरा थपेपछि उनी आफैँ गलल्ल हाँस्न थाले अनि देउराली चुरोट सल्काएर स्वाइँस्वाइँ चार सर्को तानेपछि ख्वाङख्वाङ एकोहोरो खोक्न थाले । यता घटनास्थापनाका लागि पूजासर्जामहरू सबैतयार थिए । उता नवनियुक्त पुरेत भने खोक्दाखोक्दै हिक्कहिक्क गरेर छाद्ने तरखर गर्न थाले, खोकी केही गरे पनि रोकिएन । उनले जतिसुकै रोक्न खोजे पनि र्याल र सिङानको, लहरे वर्षामा आँसुसमेत मिसिएर पूरै अनुहार नै खोकीमा पग्लिन थाल्यो । नियालेर हेरेको त निधारभरि चिटचिट पसिना पनि आइसकेछ । उनले पेट पनि उमठेको सङ्केत गरे । मैले भरथेग गरेर शौचालयतिर डोर्याएर लगेँ । शौचायलभित्र पुग्न नपाई बाहिरपट्टि नै पुरेतबाजेले झन्डै एक गाग्रोजति पानी छादेँ । यतिखेर आफ्नो घर मात्र नभएर वरिपरि छिमेकीका घरसम्म दुर्गन्ध फैलिएर सबै जना नाक समाउँदै मेरो घरमा भएको तमासा हेर्न थाले ।
एक-दुई घण्टा आराम गरेपछि पुरेत बाजेको हालत अलि सप्रिएर आयो, अनि दोहोरिएको अनुहारमा अलि रङ फिर्यो । त्यसपछि गोकणर्सम्म जाने ट्याक्सीभाडा थमाएर उनलाई पुरेत्याइँबाट बिदा गर्न बल्लतल्ल सफल भएँ र यता घटास्थापना र दुर्गापूजाको काम क क न न गरेर आफैँले जसोतसो चलाएँ ।
तैपनि एकजना पुरेत खोजेर कर्मकाण्ड चलाउने आफ्नो आन्तरिक चाहना छँदै थियो । एउटा सूत्र पहिल्याएर पुरेतको खोजमा यसपाला म भक्तपुरतिर पुगेँ । पहिल्याएको सूत्र काम लाग्यो भनौँ, यसपाला भनेजस्तै पुरेत फेला परे भन्ने मनमनै अठोट गरेँ अनि निकट भविष्यमै आइपुगेको आफ्नै जन्मोत्सवका लागि नयाँ पुरेतलाई निम्ता दिएर खुसी मनले घर फर्किएँ ।
नयाँ पुरेतद्वारा आफ्नै जन्मोत्सव भव्य रूपमा सम्पन्न गर्ने अठोट लिएको थिएँ । मैले बोलाएको दिन बिहानै उनी सद्दे हालतमा मेरो घरमा आइपुगे । डाकेको दिन र समयमा नवनियुक्त पुरेत आइपुग्नु राम्रो कुरा थियो । तर उनका साथम उनकी श्रीमती, छोरा, बुहारी, नातिनातिना गरी जम्म सात जनाको डफ्फा रहेछ । कुनै पञ्चभेलाको भोजभतेर या जलपानमा जनप्रतिनिधिहरू मात्रै यसरी हिँडेको देखेको थिएँ, तर आज आफैँले बेहोर्नुपरेकोमा मनमा नौलो अनुभव भइरहेको थियो । नढाँटी भन्दा अर्कातिर मर्का पर्ने कुराहरू पनि त्यत्तिकै थिए । काठमाडौंको ठाउँ र मध्यम वर्ग परिवार भएकाले सिधासर्जामदेखि लिएर खानपिनका सबसाधनहरू सीमित थिए । अर्कोतिर पुरेतको लावालस्करलाई पनि खानापिनदेखि लिएर दानदक्षिणासम्मका चरणहरूमा सन्तुष्ट पारेर बिदा गर्नुभयो ।
पूजाआजाको कार्यक्रम सुरु भयो । त्यति राम्ररी पढ्न नजाने पनि पुरेतले सङ्कल्पजति संस्कृतिमै पढेजस्तो लाग्यो । उनका नातिनातिनाले देउतालाई चढाउन ल्याएको नैवेद्यमाथि ठाडै हात हालेर बेलाबेलामा आतङ्क मचाउन थाले । देवदेवीलाई चढाउन ल्याएका सेल, रोटी, स्याउ र केरा त देवतालाई चढाउनै नपाई पुरेत बाजेका नातिनातिनाको पेटमा पुग्न थाल्यो । केटाकेटीबाट बुझ्दा थाहा पाइयो- कतै निम्ता मान्न जानुपरे अघिल्लै दिनदेखि आफू र आफ्ना सबै जहानहरू भोकै बसेर जजमानमाथि धावा बोल्ने र उछित्तो पार्ने पुरेतबाजेको पुरानो चलन रहेछ । पहिले त्यो कुरा थाहा नपाएको हुँदा आफू आत्मसमर्पणमा पर्न सक्ने कुराको त मैले अनुमान गरिसकेको थिएँ । पूजाआजाको काम जसोतसो सकियो । अनि आफ्ना सबै जहान परिवार तथा अरू निम्तालु व्यक्तिका लागि भनेर तयार पारिएको खानासमेत पुरेतबाजेकै परिवारलाई चढाएर जन्मोत्सवको कार्यक्रम सकियो । अगस्ति बाजेको साक्षात् अवतार देखिने यी बाहुनबाजेलाई पनि अर्कोपटकदेखि नआउने सुझाव दिएर बल्लतल्ल छुटकारा पाएँ ।
कार्तिक शुक्लपक्षमा एउटा श्राद्ध गर्नु थियो, पुरेतको उही हाहाकार ! पाँचसात दिन खोजेपछि एउटा पुरेत बल्लतल्ल फेला परे । अनुहार देख्तै चिठी पनि राम्ररी पढ्न सक्लान् जस्तो त लागेको थिएन तैपनि पुरेतबिना सराद्धरूपी पर्वबाट पार नहुने भएकाले तिथिको दिन उनलाई बोलाएँ । समयमै सद्दे हालतमा किताब च्यापेर उनी एक्लै आए । पहिले त यत्तिमै सन्तोष लाग्यो श्राद्ध सुरु गरेपछि थाहा भयो- यिनका अरू बानीहरू त सबै ठीकै रहेछन् तर चढाउन ठीक पारेका चानचुने पैसा राखेको दुनो आफ्नै निगरानीमा राख्नुपर्ने रहेछ, नत्र बेला-मौकामा जजमानका आँखा छलेर पैसाजति खल्तीतिर भित्र्याइहाल्ने उनको आदत रहेछ । श्राद्ध चरण बढ्दै गएपछि अर्को तथ्य पनि पत्ता लाग्यो । चढाउन ल्याएको नैवेद्यको टपरी नै आफूले होस नपुर्याए पहिल्यै पुरेतबाजेको झोलाभित्र भित्रिने रहेछ । धूला पैसा र नैवेद्य काण्डलाई लिएर हाम्रो दम्पतीमा झन्डै गृहकलह परिहालेको ! यति दोषलाई क्षम्य सम्झिएर श्राद्ध सकेपछि उनलई फेरि नआउने आग्रह गर्दै बिदा गरिदिएँ । यतिका बाहुनलाई पुरेत बनाउन पाएकोमा आफूलाई धन्य सम्झिएको थिएँ ।
केही दिनपछि थाहा भयो- मैले पुरेत लगाएका महाशय त बाहुनवर्गकै माइलाबाजेका सन्तान पो परेछन् । रामेछापतिरबाट कुल्ली काम गर्न काठमाडौँमा बसेका जैसीबाजे आर्यघाटमा नुहाइ-धुवाई गरेर जनैपूर्णिमाको डोरो बाँध्न बसेपछि पुरेतबाजे बन्न पुगेका रहेछन् । यही दुई-चार महिनाभित्र नै शुद्ध ब्राह्मण बनेर दश-आठवटा श्राद्ध, दश-आठवटा न्वारन र पचास-साठीवटा रुद्रीपाठसमेत भ्याइसकेका रहेछन् । उनकै घरछिमेकको एकजना कुल्ली ठिटाबाट यो रहस्य खुलेपछि कर्मकाण्ड गर्न छाडिदिने कि अर्को पुरेत खोज्न जाने भन्ने कुरामा मैले अहिलेसम्म निधो गर्न सकेको छैन ।
०००
‘मङ्की स्टेट याने वानरराज्य’ निबन्धसङ्ग्रह (२०५९)
