नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

नन्दलाल आचार्य

उमेरले प्रायः छ दशक कटेपछि सामान्यतः बुढ्यौली जीवन सुरुआत हुन्छ । स्वस्थ र सुखी बुढ्यौली जीवन भनेको कुनै रोग नलागेको अवस्थामा हो । सरकारले स्वस्थ र सुखी बुढ्यौलीका लागि स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमा सुधार गरेर सबैको पहुँचमा पुर्‍याएको छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई वृद्ध भत्ता पनि दिने व्यवस्था गरेको छ । त्यस्ता नागरिकलाई दुव्र्यवहार गर्नेलाई कडा कानुनी कार्वाहीको व्यवस्था गरेको छ ।

विज्ञानप्रविधिको विकाससँगै संसारभरि ज्येष्ठ नागरिकको संख्या बढिरहेको छ । अधिकांश ज्येष्ठ नागरिकहरू निम्न र मध्यम आयका छन् । अन्य देशजस्तै नेपालले पनि ज्येष्ठ नागरिकलाई आर्थिक रूपले र स्वास्थ्यको दृष्टिकोणले सक्षम पार्न दिनानुदिन सुविधाहरू वृद्धि गर्दै, गराउँदै आएको छ ।

जनस्तरबाट समेत ज्येष्ठ नागरिक सम्मानका लागि जनचेतनामूलक कामहरू हुँदै आएका छन् । यसै सिलसिलामा बुढ्यौली साहित्य समाज स्थापना भई अधिकांश जिल्लामा शाखा र उपशाखाहरू खुलेका र खुलिरहेका छन् । ज्येष्ठ नागरिक समाज जस्ता संघसंस्था पनि क्रियाशील छन् ।

वृद्धत्व अर्थात् पाका पुस्ताको बारेमा अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई जेरन्टोलोजी भनिन्छ । जेरन्टोलोजीमा उमेरको आधारमा वृद्धत्वको वर्गीकरण निम्न प्रकार गरिन्छ-
१. वृद्धावस्था ६५ वर्ष
२. युवा वृद्धावस्थामा ६५-७४ वर्ष
३. मध्य उमेर ७५-८४ वर्ष
४. अतिवृद्ध ८४ वर्षभन्दा माथि

शरीरशास्त्रका अनुसार वृद्धत्वका प्रारम्भिक चिन्हहरू तीस वर्षपछि प्रारम्भ हुन्छन् । हुन त ४० वर्ष पछि इन्द्रियहरूमा आउने शिथिलता प्रायः सबैले अनुभव गरेकै कुरा हो । हाम्रो नेपालको निजामति निकायमा सेवा निवृत्त उमेर ५८ वर्ष छ । यस हिसाबले हेर्दा सरकारी सेवामा बुढ्यौली ५८ वर्षबाट प्रारम्भ हुन्छ । शिक्षा सेवामा निवृत्ति उमेर ६० र ६३ तथा कानुनी सेवामा यो उमेर ७५ वर्षसम्म छ । सबैको निरीक्षण गर्दा विभिन्न क्षेत्रमा बुढ्यौलीको समयसीमा पनि फरकफरक छ ।

उमेर जे होस् सक्रियतामा कमी वृद्धत्वको एउटा पहिचान हो । बालबालिकाहरूको स्वभाव नै चञ्चलपन हो । युवा अवस्थाको परिचय सक्रियता रहनु हो । त्यसकै विपरीत वृद्धावस्थामा प्रवेश भनेको निष्क्रियता बढ्नु हो । कोही ८० वर्षमा पनि सक्रिय रहे युवावस्थाको विशेषता मान्नुपर्छ ।

प्रौढतालाई उमेर, अनुभव, दायित्व, शारीरिक र मानसिक सक्रियता, सामाजिक र मनोवैज्ञानिक प्रभाव आदिको मिश्रण मान्नुपर्छ । स्वामी प्रपन्नाचार्यले ३५ वर्षको उमेरमा ५ वर्षको बालक झैं कखरा पढ्न सुरु गरेका थिए । यसलाई निरन्तरता दिएर ५५ वर्षमा षड्दर्शनाचार्य बने । वेदको ज्ञानका लागि उनी नेपालमा विख्यात मानिन्छन् । नोबेल पुरस्कार प्राप्त कवि रवीन्द्रनाथ ठाकुर वृद्ध उमेरमा पनि पच्चीस वर्षे तन्नेरी झैं ठाँटिएर रहन्थे । आफूलाई सजाउन घण्टौँ लगाउँथे । अरूका कुरा त के गरौँ जवानी जेलमा विताएर राजनीतिमा सफल अवतरण भएका नेल्सन मण्डेलाले ८४ वर्षको उमेरमा ८० वर्ष की जाम्बियाका राष्ट्रपतिकी विधवासँग प्रेम विवाह गरेका थिए । त्यसैले कोही छिटै वृद्ध हुन सक्छ । कोही भने दीर्घकालसम्म युवा रहिरहनसक्छ ।

ज्येष्ठ नागरिक मध्ये कसैको आयु निकै लामो हुन्छ । कसैको छोटो रहन्छ । कसैलाई धेरै रोग लाग्छ । कसैकसैलाई भने छोटो समयसम्म मात्रै रोग लाग्छ । कोही आठ दशक नाघ्दा पनि हिमाल चढ्न सक्छन् । कोही भने छ दशक नटेक्तैै हिँडडुल गर्न नसक्ने हुन्छन् । यसो हुनुमा फरक वैयक्तिक कारण र वातावरणले हुनुपर्छ ।

फरकफरक व्यवहार, खानपान, जीवनशैली, फरक वंशाणु, फरक रोग, बढ्दो उमेरले ल्याएको शारीरिक र मानसिक परिवर्तनले ज्येष्ठ नागरिकहरूको जनजीवनमै विविधता ल्याउँछ । वरपरको वातावरण, गुणस्तरीय स्वास्थ्य सेवामा पहुँच, सामाजिक हेरविचार र उचित अवसरले ज्येष्ठ नागरिकको स्वास्थ्य र जनजीवनमा प्रतिकूल असर पार्छ ।
कतिपय बुढ्यौली उमेरका मान्छेमा युवा जोसहोस मात्रै होइन व्यवहार पनि हुन्छ । उनीहरूको कार्यकलापले बुढ्यौलीलाई युवाकालमा फर्काएको अनुभूत हुन्छ । यस्तै अनुभूति यहाँ उल्लेख गर्नु श्रेयस्कर ठान्दछु-

एकाबिहानै म स्कुल जाँदै थिएँ । मभन्दा धेरै टाढा ढाड कुप्रेकी आमै लौराको सहायताले मलाई पछ्याउँदै थिइन् । मृत्यु कुर्न आर्यघाटमाबनाएको कुटीमा कुप्रिनुपर्ने अवस्थामा किन हिँड्नुपर्या होला भन्ने सोच्दै थिएँ । अर्को मन भने आज विद्यार्थी सामु कसरी प्रस्तुत हुने भन्ने जुक्ति खोज्दै थियो । तत्क्षण ती आमैले मलाई उछिनिहालिन् ।
गेगरैगेगरको बाटो थियो । तिखातिखा ढुङ्गाले खुट्टादेखि मुटुसम्म घोच्थ्यो । उनका खुट्टामा जुत्ताचप्पल थिएन । शरीरलाई पातलो कपडाले ढाकेर मुस्किलले लाज छोपेकी थिइन् ।

म पनि रक्सीले मातेको मान्छेजस्तै लरखराउँदै उनलाई मुस्किलले भेटेँ । बिमारको शिकार भएको कारण म बाङ्गा खुट्टा टेक्थेँ । उनी बुढ्यौलीका कारण कुप्रिन्थिन् । यो कुराको भलिभाँती जानिफकार भए पनि बोल्ने मेलो थाल्नका लागि मैले सोधेँ; ‘आमै, तपाईं किन कुप्रनुभएको ?’
‘रक्सीले मातेर लैना पाडापाठी बनेको मान्छेसँग मैले बोल्ने गरेको छैन ।’

उनको उत्तरले मेरो मर्मभेद गर्‍यो । म लाजले भुतुक्कै भएँ । साँचो कुरा ज्ञात नगराए आमैसँग बोल्न नपाइएला भनेर स्पष्टीकरण दिएँ; ‘मेरो जीवन मसँग छैन आमै । कसैको कृपाले म हिँड्दै र बोल्दै छु । तर धरोधर्म आमै, मैले रक्सी पिउनु त के छोएको पनि छैन ।’

‘उसो भा, तिमी पचास वर्ष नपुग्दैमा हजुरबा बनेछौ । तिमीभित्रको खराब गिदीले उमेर अघाबै बुढ्यौलीमा उक्लेछौ ।’ यसो भन्दै आमै अगाडि लम्केकी लम्क्यै गरिन् । स्कुलको गेट आयो । मैले छुट्टिने बेला आयो । आमैले भने मेरो मनमा जिज्ञासाको भकुन्डोमा हावा भरिसकेकी थिइन् ।

जानीजानी स्कुल छाडेर म आमैका पछि लागेँ । उनका रहस्यले भरिएका रसिला कुराको लालची बनेँ ।
‘मैले के गलत काम गरेँ र आमै । म किन यस्तो बिकलाङ्ग भएँ ?’ मैले विनम्रता देखाउँदै प्रश्न गरेँ ।
‘तिमीले आफ्नो जीवन बाँच्न भुल्यौ । कसैले बक्सिस देला कि भनी आफ्नो जीवन अर्कालाई सुम्पियौ । अर्काले जे दियो; जे सिकायो; त्यसलाई अन्धो अनुसरण गर्‍यौ ।’

उनको आरोपप्रत्यारोप सुनेर म तर्सिएँ । म विगततिर फर्कनै लागेका बेला उनले थपिन्; ‘अझ पनि बेला घर्केको छैन । सप्रने मन छ भने केही हदमा सप्रने लक्षण देखिरहेकी छु ।’

सबै कुरा जानेबुझे जस्तो गरेर आमैले विगतदेखि आगतसम्मको मेरो नालिबेली एकएक गरेर केलाइन् । मैले गलत काम नगरे पनि पाइलापाइलामा गलत कदम चालेको बखान गरिन् ।
‘ल, मैले बिराएँ । अब सप्रर्न के गर्नुपर्ला ?’ मैले फेरि प्रश्न गरेँ ।
‘बाबू, मजस्तै जीवन बाँच्ने कसम खाऊ । तिम्रो शरीरमा रोगले डेरा पाउँदैन । तिमीलाई थाहै नदिई कुलेलम ठोक्छ । तिमीले जीवनभर खान भनेर सुरुआत गरेका दबाई समेत रोगसँगै सति जान्छन् ।’ उनको यस्तो बखान सुनेर मैले सोधिहालेँ; ‘तपाईं कति पुग्नुभयो आमै ?’

मैले प्रश्न पुरा गर्दा नगर्दै आफ्नी आमाको हवाला दिँदै भनेको सुनेँ; ‘ठूलो भुइँचालो जाँदा मेरो बिहे भएको दुई वर्ष नाघेको थियो । बिहे हुँदा म सात वर्षकी थिएँ रे ।’

आश्चर्यले मैले जिब्रो टोकेँ । उनलाई भेट्न मैले ठाउँठाउँमा दगुर्नु पथ्र्यो । हामी निकै टाढा पुगिसकेका थियौँ । म स्वाँस्वाँ गर्न थालेको थिएँ । आमैको व्यवहारमा थाकेको कुनै झलक थिएन । उनका अगाडि म आफूलाई कायर सावित गरिरहेको थिएँ ।

उनैले भनिन्; ‘आफ्नो जीवन फिर्ता लिने र आफैँसँग राख्ने हो भने चप्पलजुत्ता फाल्दिेऊ । रात नौबजेदेखि बिहान तीनबजेसम्म निद्रादेवीलाई शरीर चढाऊ । आफूसँग राख्ने लालच मनमा नपाल । बिहान तीनदेखि छ बजेसम्म ऋषिमुनिलाई सुम्प । बाँकी बचेको समय आफ्नो र अरूको संविधान अनुसार चल ।’

म प्रश्नविहीन सुन्न र गुन्नमा केन्द्रित भएको देखेर उनले थपिन्; ‘तिम्रो शरीरले अधिकांश समय सिमेन्ट हैन माटो छुनुपर्छ । धेरै समय सिमेन्टको मृत छानोमुनि हैन, जीवित वृक्षमुनि विताउनुपर्छ । मृत खाना हैन जीवित खाना पेटमा पस्नुपर्छ । नकार भाव अनुहार कहिल्यै आउनुहुन्न । सकार भावले हरेक पल सिँचिनुपर्छ ।’

कुरो गर्दै जाँदा म उनको निवासमा पुगेँ । उनका तीन भाइ छोरा रहेछन् । मजस्ता नातिहरू मनग्यै भेटिए । सबैले गगनचुम्बी महल ठड्याएका रहेछन् । पन्ध्र कठ्ठाको घेरिएको परिसरमा अनेक औषधीजन्य वनस्पति लगाएको रहेछ । अनेक जातका चराहरू चिरबिराइरहेका थिए । मौरीहरू भुनभुनाइरहेका थिए । त्यसको बिचमा चिटिक्क परेको झुपडी थियो । त्यो माटो, खर र काठले बनेको थियो ।

त्यहीँ आमै फुर्सदमा चरा र वनस्पतिसँग गफ गर्दिरहिछन् । बिहान मात्रै खाना पकाउँदिरहिछन् । बेलुका सूर्यास्तपूर्व नै फलफूल, गेडागुडी हल्का खाँदिरहिछन् । खाटमा नभई भुईंमै गुन्द्री ओछ्याएर र पातला कपडाको प्रयोग गरेर विश्राम गर्दिरहिछन् । आफूले भनेजस्तै आफ्नो जीवनशैली बनाएकी रहिछन् ।

करिब पाँच घण्टा उनीसँग विताएर म स्कुल पुगेँ । विदा जनाइदिन आग्रह गर्दा संयोजकले भनेँ; ‘तपाई पढाउन आएको मान्छे; ताइ न ताप्केको कुरा सुन्न पछि लाग्नुहुन्छ ? फु्र्सदमा कुरा गर्नुसुन्नुपर्छ । कामधाम छाडेर जङ्गली कुरामा समय बर्बाद गर्नुहुन्न ।’

उनकोे नकार भावका पछि लाग्नु थिएन । मैले बाटो बिराएकाले उनी मलाई आदर्शका पानाहरू पल्टाउँदै सुनाउँदै थिए । म आज्ञाकारी बालकलेझैँ ‘हजुर मा हजुर’ थपिरहेको थिएँ ।

घन्टी लाग्यो । प्रधानाध्यापकले डस्टर र मार्कर थम्याउँदै भने; ‘खुरुक्क गएर बाँकी कक्षा लिनुस् । अग्रीम विदा स्वीकृत नगराईकन ती ‘जङ्गली आमै’ जस्ताहरूलाई समय नबेच्नुस् । हाम्रा सस्ता मान्छे हैनौँ । राष्ट्रलाई नै जीवन दिने (वा तुहाउने) व्यक्ति जन्माउने कामधेनु हौँ ।’

मेरो पेशागत कामलाई समेत वाधा पुगेको यस घटनापछि म निष्कर्षतिर लम्कन्छु । सबैखाले ज्येष्ठ नागरिकले खुशी र सुखी जीवन पाउनका लागि हरेक अस्पतालमा दक्ष ज्येष्ठ नागरिक रोग विशेषज्ञ अर्थात् ‘जेरियाट्रिसियन’ को व्यवस्था हुनुपर्छ । विशेष गरी घरपरिवारले गर्दै आएको लामो समयको हेरविचार (लङटर्म केयर) लाई ‘ओल्ड एज होम’ र ‘नर्सिङहोम’ को व्यवस्था गरी राज्यले नै नीतिगत व्यवस्था गर्नुपर्छ ।

स्वस्थ रहन नियमित व्यायाम, हिँडडुल, सामाजिक सम्पर्क, अवकाशप्राप्त कर्मचारी अथवा अन्य ज्येष्ठ नागरिक सुहाउँदो रोजगार, बुढ्यौलीमा सक्रिय रहेर देशलाई आजीवन योगदान दिने व्यवस्था आदि गरी ज्येष्ठ नागरिकमैत्री वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ । ज्येष्ठ नागरिकलाई आफ्नो ज्ञान र अनुभवका आधारमा अध्ययन, अनुसन्धान र नवीनतालाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ ।

‘सुखी नेपाली समृद्ध नेपाल’ नारालाई साकार पार्न ज्येष्ठ नागरिकको योगदानको कदर गर्नु र उनीहरूको जीवन स्वस्थ र सुखी बनाउनु हामी सबैको परम कर्तव्य हो भन्दा अतिशयोक्ति हुन्न ।

०००
२०८०-०५-०७
सिद्धार्थटोल, उदयपुर ।