नरनाथ लुइँटेल‘हास्यव्यङ्ग्य महारथी भैरव अर्याल’ ग्रन्थ : महत्वपूर्ण प्राप्ति
भैरव अर्यालको हास्यव्यङ्ग्य शिल्पका बारेमा धेरैले भनेका कुरा यसमा परेका छन् तर अरु कसैले नभनेका कुरा पनि प्रशस्त फेला पार्न सकिन्छ । यस ग्रन्थकाे एउटा थप विशेषता याे पनि हाे ।
हास्यव्यङ्ग्य महारथी भैरव अर्याल ग्रन्थ
(समालोचक ठाकुरप्रसाद भण्डारीद्वारा लिखित भैरव अर्यालका समग्र हास्यव्यङ्ग्य कृतिमाथि गरिएको समालोचनात्मक कृति ‘हास्ययङ्ग्य महारथी भैरव अर्याल’ सुरभि साहित्य प्रतिष्ठानबाट भर्खरै प्रकाशित भएको छ । गत ०८० जेठ १५ गते भव्य समारोहबिच लोकार्पण पनि भयो । लोकार्पण समारोहमा प्रस्तुत समीक्षात्मक टिप्पणीको क्रममा व्यक्त विचारहरूको टिपोट हो यो ।)
१.
कुराको थालनी चाहिँ भैरव अर्यालका बारेमा मैले २२ वर्षअघि बोलेको सन्दर्भबाट गरुँ भन्ने लागेको छ । २०५८ तिरको भैरव पुस्कार बितरण समारोहमा भैरव पुरस्कार गुठीले अर्यालबारेमा बोल्नका निम्ति आग्रह गरेको थियो । समारोहमा मैले बोल्नका लागि तयार गरेको टिपोटलाई थोरै बिस्तार गरी सानो आलेखको स्वरुप दिएँ र त्यो संझना भैरव स्मृतिग्रन्थमा प्रकाशित पनि भएको छ ।
मैले त्यो बेला भैरवलाई नेपाली हास्यव्यङ्ग्यका सगरमाथा हुन् भन्दै उनको समग्र व्यक्तित्व र कृतिहरूको मूल्याङ्कन, पुनर्मूल्याङ्कन हुन नसकेकोमा चिन्ता व्यक्त गरेको थिएँ । मैले भनेको थिएँ- “२०१७ पछि नेपाली हास्यव्यङ्ग्यलाई सर्वाधिक उचाइमा पुर्याउने एक्लो वीर भैरव अर्याल हुन् । नेपाली कविता-काव्यका देवकोटा जस्तै नेपाली हास्यव्यङ्ग्यका सगरमाथा अर्यालको हास्यव्यङ्ग्यकारिताका बारेमा समग्र मूल्याङ्कन, समीक्षा तथा समालोचना हुन सकेको छैन । अर्याल नेपाली हास्यव्यङ्ग्यको भूत, वर्तमान र भविष्य पनि हो । त्यसकारण अर्यालको ऐतिहासिक योगदानको लेखाजोखा, मूल्याङ्कन एवम् पुनर्मूल्याङ्कनका सम्बन्धमा सम्बद्ध सबैको ध्यानाकृष्ट हुनु जरुरी छ ।”
२.
बितेका यी २२ वर्षमा भैरव पुरस्कार गुठीले भैरवबारे धेरै कार्यहरू गरेको छ । भैरवका कृति तथा रचनाहरू प्रकाशन पुनर्प्रकाशन गरेर हास्यव्यङ्ग्यका पछिल्ला पाठकहरूलाई भैरव पढ्न सहज बनाउँदै आएको छ । तथापि भैरवको समग्र व्यक्तित्व र कृतिहरूको मूल्याङ्कनमा आधारित ग्रन्थ निकाल्नेतर्फ गुठीले अगुवाइ र नेतृत्व गर्नुपथ्र्यो भन्ने मलाई लागिरहेकै हो । यस अर्थमा सुरभी साहित्य प्रतिष्ठानले बाजी मार्यो र आज भैरवका समग्र कृतिहरूको सुव्यवस्थित समीक्षा गरिएको ‘हास्यव्यङ्ग्य महारथी भैरव अर्याल’ नामक ग्रन्थ लोकार्पित भएको छ । भैरव अर्याल पढ्दै आएका र पढ्न खोज्ने नयाँ पुराना सबैका निम्ति यो खुसीको कुरा हो । म त आल्हादित भएको छु । ग्रन्थ लेखनमा परिश्रम गर्नु हुने बलिया समालोचक ठाकुर शर्मा भण्डारी, प्रकाशनको आँट गर्ने सुरभि साहित्य प्रतिष्ठान, सुरभिलाई पनि आँट भर्ने गोकर्णेश्वर नगरपालिका र यसको नेतृत्व तहलाई साधुवाद भन्छु ।
३.
समालोचनामा सिद्धहस्त व्यक्तित्व ठाकुर शर्माका दर्जन बढी समालोचनात्मक कृति प्रकाशित भैसकेका छन् । फुटकर समालोचना एवम् समीक्षाहरूको सङ्ख्या नै पनि पर्याप्त देखिन्छ । छन्द संरचनामा कविता काव्यका स्रष्टा एवम द्रष्टा ठाकुर शर्मा भण्डारी स्पष्ट दृष्टिकोणका साथ समालोचनामै केन्द्रित हुनुहुन्छ । उहाँले भैरवका हास्यव्यङ्ग्य रचना र कृतिहरूलाई यस ग्रन्थ मार्फत पर्गेल्नु भएको छ । हास्यव्यङ्ग्यीय सिद्धान्त र दृष्टिकोणको आड लिएर निणर्यात्मक मूल्याङ्कन अघि सार्नु भएको छ ।
४
चारवटा खण्ड वा प्रकरणमा झण्डै ३०० पृष्ठ ओगटेको ‘हास्यव्यङ्ग्य महारथी भैरव अर्याल’ कृति भैरव अर्यालको संश्लेषित परिचयबाट आरम्भ भएको छ । पहिलो खण्डमा निबन्ध संरचना, यसको विधागत उपस्थिति, विषयगत र नेपाली हास्यव्यङव्यङ्ग्य लेखनको इतिहास कोट्याउँदै भैरव अर्यालको योगदान-चर्चामा २० पृष्ठ खर्चिएको देखिन्छ । यसमा नेपाली हास्यव्यङ्ग्य लेखनको छनक दिने शक्तिवल्लभको ‘हास्यकदम्व’, गुमानी पन्तको ‘साँढ्याको कवित्त’ र ज्ञान दिलदास हुँदै आदि व्यङ्ग्यकार भानुभक्तको ‘रोज् राेज् दर्शन पाउँछु चरणको ताप् छैन मन्मा कछु’ कवितासम्मको उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।
५.
हास्यव्यङ्ग्यको समृद्ध र कौशलपूणर् अभिव्यक्तिमा भानुलाई भेटिए पनि उनका ३, ४ वटा फुटकर श्लोकमै मात्र हामीले चित्त बुझाउनु परेको, एकै पटक १९९० को दशकपछि केशवराज पिँडालीका फाट्टफुट्ट निबन्धमा देखा परि कृतिको रूपमा ‘खै खै’ पाउन २०१६-०१७ सालसम्म पर्खिनु परेको सङ्केत कृतिकार ठाकुरले गर्नु भएको छ ।
६.
२०१३-०१४ सालदेखि हास्यव्यङ्ग्य लेखनतिर लहसिएर २०१९ सालमा बेजोडको हास्यव्यङ्ग्य कृति ‘काउकुति’ प्रदान गर्ने भैरव अर्यालका त्यसपछिका सबै कृतिहरूको कृतिपरक पर्यावलोकन गरिएको छ दोस्रो खण्डमा ।
७.
अघिल्लो चरणका ‘काउकुती’, ‘जयभुँडी’, ‘गलबन्दी’, ‘इतिश्री’, ‘दशऔतार’, प्रवेशिका निबन्ध’ र अर्यालका पछिल्लो चरणका थप हास्यव्यङ्ग्य कृति ‘टेढो ऐना’, ‘राजीनामा’ समेतको समालोचना यस ग्रन्थमा समेटिएको छ । यिनका अतिरिक्त भैरवको समालोचनात्मक सिप उजागर गर्ने ‘भैरव अर्यालका समीक्षा’को समीक्षण गर्दै उनका कविता-काव्यमा प्रकृति’ भित्रको प्रकृति खुट्याउनेसम्मको कार्य समालोचक ठाकुर शर्माले गर्नु भएको छ ।
८.
सङ्ग्रह भित्रका हरेक निबन्धको शीर्षकमा छिरेर त्यसले समेटेको विषय क्षेत्र, असङ्गति-विसङ्गतिका तत् तत् सन्दर्भ समेत केलाउँदै भैरव अर्यालको हास्यव्यङ्गीय शिल्पचातुर्यको विस्तृति गरिएको छ । सङ्ग्रहका एक एक निबन्धलाई चालेर, निफनेर केलाउनु कम कष्टसाध्य कार्य हुँदै हैन भन्ने मलाई लाग्छ ।
९
तेस्रो खण्डमा भैरव अर्यालका गीत, कविता र काव्य अन्तर्गत ‘उपवन’, ‘राष्ट्रिय आव्हान’, ‘विरही राम’, ‘कारिन्दाको दिनचर्या’ र ‘के भयो ?’ कृतिमाथि गरिएको विश्लेषण-विवेचनलाई प्रस्तुत गरिएको छ । यस खण्डले भैरव अर्यालको ओझेलमा परे वा पारिएको कविता काव्यगत क्षमता पनि उत्तिकै बलशाली रहेको तथ्य ठाकुर शर्माले प्रकट गर्नु भएको छ ।
१०.
चौथो खण्डको उपशीर्षक नै विविध राखेर झण्डै परिशिष्टको झल्को दिने गरी भैरव अर्यालका हास्यव्यङ्ग्य इतर सामग्रीहरूको समेत सन्दर्भ-चर्चा सहित विवेचन गरिएको छ ।
११.
यसरी हेर्दा पहिलो खण्डमा ३ वटा, दोस्रो खण्डमा १० वटा, तेस्रो खण्डमा ५ वटा र चौथो खण्डमा ५ वटा गरी २३ वटा मूलशीर्षकमा आधारित भएर भैरव अर्यालको समग्र मूल्याङ्कन, रेखाङ्कन, समीक्षण तथा विश्लेषण गरिएको छ । हरेक मूल शीर्षकको अन्त्यमा निस्कर्षात्मक धारणा राखिएको छ ।
१२.
भैरव अर्याल बहुमुखी र बहआयामिक प्रतिभा सम्पन्न व्यक्ति थिए । उनको लेखनको विधागत क्षेत्र समेत निकै व्यापक थियो, निबन्ध उनको लेखनको मूल क्षेत्र हुँदाहुँदै पनि उनले कवितामा कलम चलाएका छन्, जमेर समीक्षा समालोचना गरेका छन्, दशऔतारका कतिपय समीक्षामा त उनले हास्यव्यङ्ग्यात्मक शैली नै अपनाएका छन्, गीत लेखेका छन्, अर्काकै नाममा छापिए पनि नियात्रापरक संस्मरण लेखेका छन् । प्रहसानात्मक एकाङ्की पनि भेटिएको छ । यसरी भेटे र पाइएसम्मका अर्यालकृत कृतिहरूको विश्लेषण-विवेचना एउटै ग्रन्थमा समेट्ने जुन प्रयत्न यहाँ गरिएको छ- यो सर्वथा प्रशंसनीय छ । ठाकुर सर तपाइँलाई हार्दिक बधाई छ, यो दुष्कर कार्यका निम्ति ।
१३
यस ग्रन्थका केही थप विशेषताहरूलाई यसरी बुँदामा बाँधेर उल्लेख गर्न सकिन्छ :-
क) भैरव अर्याल नेपाली हास्यव्यङ्ग्यका सगरमाथा नै हुन् भन्ने वस्तुतथ्यलाई समालोचक ठाकुर शर्माको यस समालोचनात्मक कृतिले प्रामाणिक ढङ्गले पुष्टि गरिदिएको छ ।
ख) हास्य र व्यङ्ग्यको उपयुक्त सन्तुलनकै बलले अर्याललाई नेपाली हास्यव्यङ्ग्यको सर्वोच्च उचाइमा पुर्याएको हो भन्ने आधार र प्रमाण यस ग्रन्थमा ठाकुर शर्माले पर्याप्त विन्यास गर्नु भएको छ ।
ग) हरेक मूल शीर्षक अन्तर्गत रहेका विवेच्य कृतिहरूको यथोचित विवेचना-विश्लेषण गरिसकेपछि त्यस कृतिले उपस्थापन गरेको विचार, विषयव्याप्तिमा अटाएको प्रक्षेपण र प्रहारको तिक्ष्णता र प्रभावलाई सारसंक्षेप गरी निष्कर्ष प्रस्तुत गरिएको छ ।
घ) आम पाठकहरूको पहुँचमा नपुगेका वा अप्राप्य रहेका भैरवका कतिपय रचना वा कृतिहरूको समेत चर्चा, समीक्षा र विश्लेषण यस ग्रन्थमा परेको छ ।
ङ) भैरव अर्यालका हास्यव्यङ्ग्यले राष्ट्रिय स्तरका विकृति र विसङ्गतिमाथि लेथ्नु त काढेकै छन् । उनको प्रहारको निसाना अन्तर्राष्ट्रिय तहमा प्रकट भएका विकृतितिर पनि सोझिएको, प्रक्षेपण भएको कुरालाई यस कृतिले पुनर्पुष्टि गरिदिएको छ ।
च) भैरव अर्यालको हास्यव्यङ्ग्य शिल्पका बारेमा धेरैले भनेका कुरा यसमा परेका छन् तर अरु कसैले नभनेका कुरा पनि प्रशस्त फेला पार्न सकिन्छ । यस ग्रन्थकाे एउटा थप विशेषता याे पनि हाे ।
छ) ग्रन्थमा प्रयुक्त भाषा सरल, सहज र संवेद्य छ, अनावश्यक लालित्य भरेर भन्न खोजेको कुरा पहिल्याउन निधारका नसा खुम्च्याइरहनु पर्दैन ।
ज) ठाकुर शर्माको यो समालोचनात्मक ग्रन्थ पढ्दा मलाई हास्यव्यङ्ग्य कृतिहरूमाथि गरिँदै आएका परम्परित समालोचनाहरूको एकरसता भन्दा पृथक अनुभूति भएको छ । समालोचनाका पाठकहरूलाई यसरी पृथक पृथक अनुभूति दिने समालोचकीय क्षमता प्रकट हुनु पनि यस ग्रन्थको विशेषता हो ।
केही सुझाव भनुँ कि टिप्पणी
समालोचनाकै समालोचना गर्ने आधिकारिक व्यक्ति म हुँदै हैन । भैरव अर्याल केन्द्रित यो समालोचनात्मक ग्रन्थ पढेपछि मलाई लागेका एक दुई प्रसङ्ग कोट्याएर म मेरो मन्तव्यलाई बिट मार्न चाहन्छु ।
१. पहिलो खण्डको आरम्भमा भैरवको संश्लेणात्मक परिचय दिइएको त छ तर उनको जीवनका महत्वपूर्ण घटना प्रसङ्गलाई प्रस्तुत गरिएको भए हुन्थ्यो । अरु १०/१२ पेज थपिन्थ्यो कति नै फरक पर्थ्याे र ? यसो गर्दा भैरव अर्याललाई पाठकले जीवनीगत र कृतिगत दुवै ढङ्गले पढ्न पाउने थिए कि ?
२. चौथो खण्डमा थप एउटा शीर्षक संयोजन गरी भैरव अर्यालका कृतिहरूमाथि यस अघि भएका शोध-अनुसन्धान, समीक्षा एवम् मूल्याङ्कनहरूको संश्लेषित विवरण दिन पाएको भए यस ग्रन्थको ओज र गरिमा अझै बढ्ने पो थियो कि ?
३. भैरव पुरस्कार गुठी स्थापनापछि भैरवको स्मृतिलाई जीवन्त राख्न गरिएका अथकित प्रयत्नहरूको संंक्षेपीकृत जानकारी पनि यसमा अटाउन सकेको भए सुन त छँदै थियो अझ सुगन्ध नै थपिन्थ्यो कि ?
अन्त्यमा,
भैरवले टेकेको गोकर्णेश्वरको यो माटो शिरमा चढाउँदै म के भन्न चाहन्छु भने भैरव, वासुदेव, पिँडालीहरूले उठाएको हास्यव्यङ्ग्यको प्रभावशाली झण्डा अहिले अलि लत्रिन लागेको महसुस गरि लत्रिन नदिने अठोटकासाथ मट्याङ्ग्रा हान्दै अत्याधुनिक प्रविधि आत्मसात गरेर फित्कौली जुर्मुराइरहेको छ । हास्यव्यङ्ग्य अभ्युत्थानको यो अभियानमा भैरव पुरस्कार गुठी, वासुदेव लुइँटेल गुठी, सुरभि साहित्य प्रतिष्ठान, सिस्नुपानी नेपाल र गोकर्णेश्वर नगरपालिका लगायत हास्यव्यङ्ग्यप्रेमी सबैसबैसँग सहकार्य र सहसम्बन्धका लागि फित्कौली हातेमालो गर्न चाहन्छ । म हार्दिक आव्हान पनि गर्दछु । यति भन्दै म मेरो भनाइ यहीँ टुङग्याउँछु । मेरा कुरा सुनिदिनु भएकामा यहाँहरू सबैप्रति आभारी छु ।
०००
०८० जेठ १५
गोकर्णेश्वर, काठमाडौं
