नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

देवीप्रसाद चापागाईं :

आवश्यकता भन्दा कम गर्ने मनोवृतिलाई कन्जुस्याइँ भन्नेहरू छन् । भौतिक सामग्रीको छुच्याइँ हो र मानवोचित व्यवहारमा समेत उनीहरू चुक्छन् भन्ने राय धेरैले दिएका छन् । केलाउँदै जाँदा कन्जुस्याइँका विविधता पनि भेट्न सकिएला । व्यवहारमा कुन्जुस्याइँ, आभारमा कन्जुस्याइँ, बोलीवचनमा कन्जुस्याइँ यस्ता अनेक कन्जुस्याइँका उदाहरण भेटिन सक्छ ।

भौतिक वस्तुको मात्र कुरा गरेर कन्जुसलाई हाम्रा वरिपरी ढिम्किनै नदिने मनोवृत्ति तपाईं हामीमा छ । तर जति नै बल लगाए पनि हाम्रै अगाडि उसको आगमन गराउने पात्र दशमा एक पक्कै छ । कन्जुसलाई भरथेरा पुग्ने गरी केही दयालु अनुहारले मीतव्ययीको संज्ञा दिएका पनि छन् । ती कन्जुसका ज्वाइँ भाञ्जाभाज्जी, सालासाली वा कतै न कतै छोइने नातो हुन सक्छ । होला भन्न सकिन्छ । हुन त हामी प्याच्च बोलेर ठूलो मान्छे बन्न खोज्छैँ । कुरै नबुझी कुरा नबुझ्दा भीमसेनले पनि कुवेरलाई कन्जुस भनेका अरे । तर उनी कन्जुस नभएर धनार्जनको शास्त्रीय मूल्य पढाउने वैदिककालीन उद्भट अर्थशास्त्री हुन् । आफ्नो पेशामा एकाग्र भई लाग्न दिएको त्यो आदर्श सन्देश हो । कुबेर विचरा सानो आर्थिक समस्या लिएर आउने व्यक्तिलाई समेत रितो हात फर्काउदैनथे अरे । तर उदेश्य चाहिँ पवित्र हुनै पर्थ्यो । कुरा नबुझी कुबेरलाई कन्जुसको उपमा भिराउनेलाई महाकन्जुस भन्न मन लाग्छ ।

कन्जुसलाई प्रयोग गरिने केही प्रतीकात्मक शब्द सुन्नुहोस न त । मख्खीचुस, चुइयाँ, चिम्टा आदि । कन्जुसलाई कलाकार बनाउनु पर्दछ भनी कोही त तम्सिएका पनि भेटिन्छन् । कोही धनी बन्ने सुत्रको मुख्य सर्जक लोभी हुन् हो भनेर कन्जुस्याइँप्रति न्याय पनि गर्न खोज्दछन् ।

मेरो दावी कन्जुस हुँदै हुदैनन् भन्ने होइन । आफू बाहेक अरुलाई केही न केही उपमा दिने हाम्रो त्यो प्रवृत्तिप्रति असन्तोषको जाहेरी भएको हो । उदार छन् भने अनुदार पनि छन् नै । निर्लोभी चिनाउन अनुहार, कन्जुस ,लोभी भन्दै विपरितार्थी शब्द राखेर वाक्य बनाउन सिकाउँदा जियामीही दिये सिक्न सक्छन्। अर्थवोध पनि तत्कालै हात लागिहाल्छ ।

धनी, गरिब, दानी, खुनी, निर्लोभी, कन्जुस आदि विपरितार्थी शब्द हाम्रा व्यवहारमा बारम्बार प्रकट हुन्छ । अ‍ैँचो पैँचो, लेनदेन हुन आतिथ्य ग्रहण आदिमा कन्जुस्याइँ थोरतिनो सार्वजनिक हुन्छ नै । मेरा एक जना छिमेकीका पत्नी यति कन्जुस थिइन् कि लोग्नेले थाल राम्रोसँग चाटेर नखाएकोले आगो हुन्थिन् । भाँडा माझ्न बढी समय लाग्ने र पानीको पनि बढी खर्च हुन्छ भन्दै गनगन गरी रहन्थिन् । छोराछोरीलाई माइती मावलीतिर छोटो भइसकेको कपडा लगाइदिन्थिन् । जुत्ताले कुर्कुच्चाको पछाडि वा औँलामा घाउ बनाइदिएको हुन्थ्यो । टिसर्टहरू नि भ्याङलाङ्ग परेका हुन्थ्यो कि नाइटो देखिन्थ्यो । खाटमा ओच्छ्याइएका तन्दा सिरानतिर तान्दा पुछारमा खाली, । पुछारतिर तान्दा सिरानमा खानी हुन्थ्यो । सिरानीका खोल दस ठाउँमा आखीँझ्याल भइ सकेका हुन्ये । बच्चालाई किताब शैक्षिक सत्रको अन्तिमतिर ल्याइ दिएकी हुन्थिन् । ठूलो परीक्षाले पास फेल हुने हो जाबो साना परीक्षालाई किन चाहियो किताब भन्दथिन्, जहिल्यै नि । “शिक्षकले लेखाइदिको पढ्न भइहाल्यो नि” । जहिले नि । फेरि कन्जुसको त्यो प्रवृत्ति भनेको आफ्नो दिनुपर्दा मात्र हो । अर्काको पाँउदा कुनै भोजभतेरमा गइएको छ भने तीन दिनलाई पुर गरी बोक्छन् । कन्जुसको लिङ्ग भेद हुँदैछ । पुरुष कन्जुस भए बढी चुप लाग्छ र महिला भई भने बढी गनगन गर्ने हुन्छन् । यो हाम्रो व्यवहारिक दर्शनको भनाइ हो ।

कन्जुस खनखाँचो टार्न परे बरू ननिदाउने । कुनै भोजभतेर, वनभोज प्रायः भान्छामा नै बढी खटिएको देखिन्छ । हाम्रा एक जना कन्जुस मास्टर थिए । विद्यार्थीका परीक्षामा कापीको नलेखिएको पाना च्यातेर छोराछोरीलाई कापी बनाई दिन्थे । ससुराली – मावलीमा जतिसुकै सानो कार्जेमा बोलाउन् वा नबोलाउन् उपस्थित भइरहन्थे । बाहिरी आवरणमा उनी मावली वा ससुराली भन्नु भएको देखिए पनि घरको अन्न नखोट्याउने उनको मनसाय लुकेको हुन्थ्यो । केही मानिस त कन्जुसलाई अर्थमन्त्री बनाइदिए देशको अर्थतन्त्र उभो लाग्दथ्यो कि भन्ने तर्क गर्दछन् । तर त्यो एउटा कन्पना मात्र हो । मैले कुनै बेला एउटा कन्जुस कर्म चारी भेटेको थिएँ। ऊ होटलमा प्रायः हाफ प्लेट खाना माग्थ्यो । दाललाई प्लेटको गणनामा नहालिने हुँदा ऊ प्रायः दाल बढी पिउँथ्यो । पलङमा सुत्दा पैसा बढी लाग्दछ भनेर ऊ भूइँमा नै पर्लक्क पल्टिन्थो । प्रायः होटलको वरन्डामा गुन्द्रीमा स्पि तङ व्याग भित्र सुत्थ्यो । त्यस्तो कन्जुसले स्पिूलङ व्याग किनेछ भन्ने तपाईलाई लाग्ला । एक जना सरुवा भएको हाकिमको भारी बसपार्कसम्म पुर्‍याउने क्रममा खुसुक्क स्ल्पिङ व्याग फिर्ता ल्याएको हुँदा त्यसैलाई उपयोग गरेको रहेछ ।

हामीकहाँ भ्रष्टाचारको बाली बेपत्तैले मौलाएको छ । कन्जुस आफ्नो दिनुमा भन्दा लिनुमा बढी मजा मान्ने मनोरोगले ग्रसित हुन्छ । त्यही प्रकृति मौलाउँदै जाँदा अरुका धन वा राज्यका प्वालहरू खोज्दैँ हिँड्छ । ए ! अरु यसरी पो सम्पन्न भएको रहेछन् भन्दै हौसिन्छ । अनि भ्रष्टचारको लागि उचित राजमार्ग खोज्दै जाँदा आफूलाई पनि त्यसको पथिक बनाउन पुग्छ । अब भन्न करै लाग्छ कि कन्जुसको जनसङ्ख्या वृद्धिले भ्रष्टचारलाई नै मलजल गरेको भान हुन्छ । भ्रष्टचारी र कन्जुसको नातो सात पुस्ता त के हजार पुस्तासम्म पनि नहराएको नदेखिनुमा पक्कै कन्जुसको हात पो छ कि ?

सधैँ नजिक रहेर सङ्गत गर्नेले मात्र कन्जुस चिनिन्छ भन्ने कुरा पनि मिथ्यासावित नै भयो । लामो समय पछि भेटिने व्यक्ति पनि एकै बसाइँमा कतिको कन्जुस रहेछ भनी चिन्न धेर समय खर्चनु पर्दैन । एउटी मेरी आफन्त बहिनी थिइन् । म २/४ वर्षमा उनीकोमा पुग्थेँ । ऊ आफ्ना छोराछोरीलाई चोक्टा छिरेको तरकारी भन्दै ज्वानको झोल पकाएर खुवाउँथी । बच्चाले दूध, दही, घ्यु मागेमा गाई भैँसीको कल्चौडामा कीरा परेछ भन्दै त्यही ज्वानुको झोलमा सँग खुवाउँथी । बच्चा साना थिए । आमालले भनेको नपत्याउने कुरै थिएन । एक दिन म उनको घरमा पाउना लाग्न पुगेछु । खाना खान आरम्भ गरेको दुई मिनेट भएको छैन । खाना थपौँ दाइ ! भनी सोधी । थालमा भात हुँदाहुदै थाप्ने कुरा भएन । पर्दैन भनिदिएँ । त्यति जवाफ चाहिएको हो उनीलाई दोहोर्‍याएर थपौँ भनिनन् ।

मेरा अर्का आफन्त थिए शहरका । उनी छोरादोरीलाई जाडोमा स्वीटरसमेत किनिदिँदैनथे । काठमाडौंको पुष माघको जाडोमा एकसरो सर्ट लगाएर ती बच्चा स्कूल जान्थे । हेर्दै मरन्च्यासे जस्तै लागेर आउँथ्यो । ‘बरू स्कुल नै नपाउँ, लोभको पनि हद हुन्छ नि ? पैसा नै नभए महङ्गो बोर्डिङमा किन पढाउँछौँ ? लगाउन खान दियौ भने स्वस्थ हुन्छन् । शरीर स्वस्थ भएमा “स्मरणशक्ति र सिर्जनाभक्ति बलियो हुन्छ”- म भन्थेँ । मेरो कुरा सुनेर उनी भन्थे, “भोलि दाइका छोराछोरी पढेर विदेश जान्छन् । मेरा छोराछोरी यहाँ बसेर कसरी धनी हुन सक्छन् ?” दाइले त खान लगाउन प्रशस्त दिएर राम्रो स्कुलमा पनि पढाएका छन् । तिमीले त शरीरलाई मारेर पढाउने नाटक मात्र गरेका हौँ”- म भन्थेँ । उनी मेरा कुरा किन सुन्थे । चार कक्षा पढिरहेको छोराको कुपोषणले ज्यान लियो । छोरीचाहिँलाई रतन्धो रोगले गाँजेको थियो । अब यस्ता पात्रलाई कन्जुसेको उपमा दिनु पनि कन्जुस शब्दकै बेइज्जत पो हुन्छ कि ?

मेरी अर्का आफन्त अलि टाढा नै बस्थे । घरका कोही बिरामी भए हस्पिटल लैजान भनेपछि उनलाई टाउको दुख्थ्यो । हस्पिटलको औषधिले साइड इफेक्ट हुन्छ बरु तातो पानी खाइरहे ठिक हुन्छ भनिरहन्ये । ज्वरो आउँदा, खोकी लाग्दा जेसुकै हुँदा होस उनी तातो पानी खानुपर्दछ मात्र भन्थे । उनको छिमेकीले बुहारीलाई सुत्केरी व्यथा लाग्दा पनि तातो पानी खा भन्छ यो भनेर गिज्याउँथिन् । घर वरिपरि नै ओखति छ नि भन्दै कहिले तितेपाती चुँड्न जान्थे त कहिले कुमारक (सिप्लीकान) अनि त कहिले निर्गुण्डी (सिमाली) । प्रायः फुर्सदको समयमा असुरो, दतिवन वजदन्ती, खोजिहिंड्थे। सकेसम्म अस्तपतालको ओखती खान हुदैन अनेक अभक्ष मिसाइको हुन्छ भन्थे । जेठी वुहारीलाई घरमै सुत्केरी गराउन खोज्दा उनको ज्यान गयो । यस्तो व्यक्तिलाई कन्जुस मात्र भनेर नपुग्ला कि ?

मेरा एक लेखक मित्र थिए । होटल पसलमा अरुको खान्थे आफू पैसा पटक्कै निकाल्दैनथे । भोकचाहिँ लागिरहन्थ्यो । उनको प्रायः खाजा खुवाउने व्यक्तिकै खोजी बढी हुन्थ्यो । कुनै कार्यक्रममा गए भने एकै ठाँउमा स्थिर भएर बस्दैनथे । बारम्बार कुर्सी फेरिरहने, ट्वाइलेट गइरहने, अनि नयाँ नयाँ व्यक्तिसँग बोलिरहेका हुन्थे । गाडी भाडा आफैँले तिरेको कहिल्यै थाहा भएन । बेलुकी तरकारी किनेर ल्याउन पनि साथीसँग नै हात पसार्थे । कहिलेकाहीँ सापटी भनेर माग्छन् फिर्ता गर्ने कहिल्यै होइन । एउटा कार्यक्रममा हामीसँगै थियौँ । त्यो दिन उनीसँग नफर्किने योजना बनाएँ मैले । आफू फुत्त निस्किएँ अर्जेन्ट फोन आएको बाहना गरी । उनी त मेरो पछि पछि कुद्दै पो रहेछन् । फुत्त बसमा चढेँ । उनले बेलुकी घरमा तरकारी लैजानु छ पाँचसय सापटी देऊ न भन्दै हात पसारिहाले । बसभाडा बाहेक आफूसँग कौडी नभएको बताएँ । उनी कालो अनुहार लगाएर ओर्लिएका थिए । एकजना साहित्यिक पत्रकार फेला पारेछन् । अर्को कार्यक्रममा ती साहित्यिक पत्रकारले उनको बारेमा सोध्दै थिए, आज चाहिँ उनी आएनन् ? मैले कुरा नबुझी सोधे, किन र ? सापटी भनेर मागेका थिए । दश पटक फोन गरेँ । फोन नै उठ्दैन । बरू तपाईं मलाई दिनुहोस् । उनी तपाईंकै नजिक बस्छन् होला । माग्नुहोस् न है ? हुन त हुन्थ्यो के गर्नु मसँग भएन भनेर टारिदिएँ । ती पत्रकार निन्याउरो अनुहार लगाएर साथीहरूसँग बोलिरहेका थिए ।

त्यस्तै अर्का लेखक एवम् समालोचकको पनि चर्चा गरौँ । उमेरले ४५ नकाटेका भए पनि साठी नाघेका जस्ता देखिन्थे । अधिकांश पुस्तक विमोचन कार्यक्रम छुटाउँदैनथे । अधिकांश नवोदित लेखकको पुस्तकमा उनको भूमिका हुन्थ्यो । पार्टीका कार्यक्रम पनि छुटाउँदैनथे । कलेजका प्रोफेसर विवाह व्रतवन्धमा पनि वारम्बार भेटिन्थे । जताततै कसरी भ्याउन सक्नुहुन्छ ? भनी खुसुक्क सोधेको थिएँ उनीलाई । उनी दिनमा (३-४) घण्टा मात्र सुत्दा रहेछन् । निः शुल्क विदेश भ्रमण जाने, स्कुल कलेजमा आफूले लेखेको पाठ्यपुस्तक राख्न लगाउने काममा उनको दौडधुप हुँदोरहेछ । स्कुल कलेजका प्रधानाध्यापक प्रिन्सीपल, विद्यालय निरीक्षक, स्रोत व्यक्ति (आरपी), नगर- प्रमुख, गाउँपालिका अध्यक्ष आदिका छोराछोरीको पास्नीमा धरी पुगेकै हुँदारहेछन् । प्राय :  खाम कि रित्ता हुन्थे कि त १०/१५ रुपैँयामा हालेर दिन्थे । खाम १० रुपैयाको हुन्थ्यो भित्र भने ५ रुपैयाको नोट । काठमाडौंमा ४/५ ओटा कलेजमा शेयर, १०० भन्दा बढी गाडी भाडामा लगाएका रहेछन् । खाजा र खाना कतिखेर खान्थे पत्तो नै हुन्नथ्यो । दिनमा १०/१५ ओटा त्यस्ता कार्यक्रममा सहभागी हुने हुँदा एक दुई ठाउँमा खाए पुगिहाल्थ्यो । एउटा प्रकाशन गृह चलाउँथे । एक जना धनी व्यक्तिको किताब आफैँले लेखिदिए बापत पाएका रहेछन् । दुई तीन ठाउँको घर पनि त्यसरी नै जोडेका रहेछन् । एक दिन उनी नभएको बेला उनको घरमा पुगेको थिए । सोफाको खोल च्यातिएको थियो । ट्वाइलेटमा पानी राख्ने भाँडो समेत थिएन । हात धुने साबुन त परै जाओस् ।

एक मेरा छिमेकी पुरोहित थिए । उनका ओढ्ने ओच्छ्याउने, परिकारले लगाउने कपडा पनि दानपात्र नै हुन्थ्यो । छोराछोरीको स्कुल ड्रेस पनि हत्तपत्त किन्दैनथे । बच्चाहरू जहिल्यै आउट ड्रेसमा आएको देखेर प्रिन्सीपल आजित भई उनलाई बोलाएछन् । कपडा जाबो म कहिल्यै किन्दिनँ भने उनले । जति सम्झाए पनि हुँदैन । त्यही बेला प्रिन्सीपलको आँखा उनको हातमा बाधेको ब्रासलेटमा परेछ । त्यो ब्रासलेट महँगो थियो । एक जना माडबारीले केबाट बनेको नभनी दान गरेको रहेछ । पुरोहितले कुनै कमसल धातु होला भन्ने ठानेको थियो । यो के को ब्रासलेट हो बाजे भनेर सोधे । दान पाएको हँ, के बाट बनेको थाहा भएन भने । प्रिन्सीपल गहनाका पारखी पनि थिए । “म तपाईंको बच्चालाई कपडा हालिदिन्छु सित्तैमा । तपाईं पनि केही दिन सक्नु हुन्छ”- प्रिन्सीपलले भने । उनको पालो २ तोलाको सुनको ब्रासलेट फुकालेर दिएछन् ।

अब कन्जुस राम्रो गुणको पारख गर्न पनि कन्जुस नै हुन्छ । आहार व्यवहारमा पनि त्यस्तै । आफूलाई कसले नराम्रो, असभ्य कमजोर ठान्छ र हुँदाहुँदै भन्न जसलाई पनि पाइने हुँदा म पनि कन्जुस नभए पनि कन्जुसकै आफन्त नै पर्न के बेर ।

०००
जोरपाटी, काठमाडौं