नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

चिरञ्जीवी दाहाल :

“मङ्सिरमा भात र भदौमा गोरस त मागेको भरमा पनि खाइन्छ । खुबी भए, साउनमा भात र चैतमा गोरस खान सक्नुपर्छ, अनि पत्याइन्छ एकमानाको बन्दोवस्त भएछ भन्ने ।” यो उहिलेको उखान अचेल खुइलेर गयो । साउनमा भात खान अचेल त्यति कठिन छैन । विदेशको कमाइ र छिमेकको चामललाई आफ्ना घरको सामल बनाएर भातमा परिणत गर्न त्यतिकै सहज भएको भने होइन । देशमा रोजगारीका अवसरहरू छैनन् । रोजगारी नभएपनि भात त खानै पर्‍यो, अनि त बाध्य भएर काम खोज्न विदेश जानै पर्‍यो । विकसित मुलुकमा हाम्रो देशका उच्च पदस्थ अधिकारीको भन्दा कामदारको ज्याला दोब्बर, तेब्बर बढी हुने भएपछि एक तिहाइ जनसङ्ख्या उतै लागे, बाँकी जाने सुर गरिरहेको बुझिन्छ । उता जानेले पैसा पठाएपछि यता बस्नेलाई भातै खान किन मुस्किल हुन्थ्यो ।

शहर त के कुरा अचेल गाउँको पसलमा समेत रोजी र छाडि चामल किन्न पाइन्छ । उबेला एउटा घरमा छ सात जना जहान हुन्थे । संयुक्त परिवार महान मानिन्थ्यो । अहिले प्रायः एउटा घरमा एक जोडी बुढाबुढी मात्र हुन्छन् । संयुक्त परिवार आहान मानिन्छ । त्यसैले अचेल बोराको चामल किन्नु पर्दैन । प्लास्टिकको झोलामा किनेपनि एक सातासम्मलाई भात फालाफाल हुन्छ ।
नेपालीको प्रमुख भोजन भातसँग जोडिएका अनेक उखानसँगै भातलाई साक्षी राखेर नारी खैंचने र भातको बखान गर्ने परम्परा पनि नयाँ र नौलो पक्कै नहुनु पर्छ । किनकि नेपालमा मुख्य भोजन भात मान्न थालेको निकै वर्ष भएको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

वर्षा मासमा एउटाले खेत रोप्न आफ्ना खेतमा सोझ्याएको कुलो अर्कैले अन्यत्र लगाओस् त, नोकझोंक सुरु भइहाल्छ ।
“तिमीहरूले मात्र रहेछ भात खानु पर्ने ! हामी त घाँस खाने मान्छे ! यति मात्र हो र ? स्कूल, कलेज, अड्डा अदालत, सचिवालय छुट्टी हुनासाथ गिलाँसभित्र खुशी खोज्न पल्केकाहरू समेत बसेको ठाउँबाट उठ्न नसक्ने हुँदासम्म, भन्न छुटाउँदैनन् “घरमा गएर दुई गाँस भात नखाने हो भने … ।” हामीले प्रत्येक दिन बोल्ने गरेका शब्दहरूमा सबैभन्दा बढी शब्द भात नै हुनुपर्छ ।

कुनै इष्टमित्र भेट होस् त उसले पनि भातको प्रसङ्ग जोड्दै भन्न भ्याइहाल्छ । “भात खाने बन्दोबस्त राम्रै छ हजुर । ऊ त्यो ! पँधेरा वरिपरिको सबै खेत हाम्रो हो ।” प्रायः हामीले बोल्ने हरेक शब्द शब्दमा भात मिसिएको हुन्छ । कसैले केही पोख्यो भने भातकै नामको उखान बोल्ने गरिन्छ । “भात खाएको ठाउँमा दुईचार सिता पोखिन्छ त ।” धेरै दिनमा भेट भएको पुरानो साथीसँग मान्छेहरूले भन्छन्, “जसोतसो भात खाइएकै छ यार । एउटा छोरो साउदीमा छ, अर्को कतारमा । यता कान्छो लाई भर्खर डिभी परेको छ ।”

उता एकजना पुरेतकी अर्धाङ्गिनी पँधेरामा गाग्री च्यापेर गफ लगाउँदै हुन्छिन् । “दुई छाक भात खान र यसो नुन तेल किन्न हर्जा हुँदैन हो ! त्यसरी हेप्नु पर्दैन । हामीलाई त पण्डितजीले ल्याउने सिधा नै काफी हुन्छ ।” भातको प्रसङ्ग नआउने सायदै कुनैकुरा पनि छैन होला । एकजना वृद्धले आफ्नी अर्धाङ्गिनीसँग भन्दै थिए, “बुहारीसँग जथाभावी थुतुनो नचला है बुढी, जे भए पनि यिनीहरूले अहिलेसम्म मसिनो चामलको भात खुवाएर पालेका छन् । के थाहा अरु छोराले के पो गर्छन् ?”

कुनै दाजुभाइ आफन्त धेरै वर्ष विदेश बसेर नेपाल आएको होस्, उसका आफ्ना मान्छेहरूले भनिहाल्छन् । “होइन कहिलेकाहीं त हाम्रा घरतिर पनि यसो भात खाने मेसो मिलाए त हुने नि !” यता स्वदेशकै आफन्त र दाजुभाइ पुगे भने भन्छन््,“ऊ फलानो भात खाएर आइसक्यो, हाम्रा घरमा भने अझैं भात खाने सुर गर्दैनन् ।” अघि सरेर, होइन मैले भात खाएको छैन कसरी भन्नु ? अन्यथा कुरा गराइको हिसाबले भात खान नदिने काइदा अपनाइ सके । त्यसपछि त उसलाई पनि भातकै चिन्ताले सताउन थाल्छ । कस्तो रहेछ त्यो भात भन्ने वस्तु ! भात खुवाउन परे पनि चिन्ता, भात खान नपाए पनि चिन्ता !

कुनै साथी, नातेदार, छिमेकी बिरामी परेर अस्पताल लगेको बेला, बिरामीलाई कस्तो छ भनेर सोध्नुस्, बिरामीका कुरुवा आफन्तले तुरुन्त जवाफ दिन्छन् “हिजो दुई गास भात मिठोसँग खानु भयो । अब त निको हुन्छ कि जस्तो छ ।” मानौं भात भनेको रामवाण नै हो । औषधी हो, हाम्रो सबै कुरा भातमा छ । भात खाएपछि त असाध्यै रोग पनि सुइँकुच्चा ठोकिहाल्छ ।

“जहाँ जाला जोगी भातै खाला” भन्ने उखान त पक्कै सुन्नु भएकै होला । जोगीको थैलामा मागेकै भएपनि चामल हुन्छ । चामल भएपछि भात बनिहाल्यो । भात भएपछि अरु के चाहियो ? त्रिपन्न चउन्न सालताका घरमा बन्दुक बोकेका पाहुना आउँथे र भन्थे २०/२५ जनालाई भात खुवाउने व्यबस्था मिलाउनुस् । होइन भने… । चाहिने सबैलाई भात नै रहेछ । ढोगी, जोगी, रोगी, निरोगी सबै भातको भोगी भएपछि आफू मात्र अलग बस्ने कुरापनि त भएन । तरपनि संसारै भातको पछि रहेछ भनौं भने लाहुर गएर बस्नेहरूले पाउरोटी र पिज्जाको बयान गरेको सुनिन्छ । त्यसैले हाम्रो रैथाने संसार भनेको भात नै रहेछ । भुँडी चर्किनेगरि भात खान पाए, हामीलाई केही पनि चाहिन्न ।

एकताका मार्सी चामलको भातले खुबै बजार पिटेको थियो। घरमा भोजखान गएका पाहुनाले खाएको मार्सी भातको चर्चा आजसम्म पनि धेरैले नबिर्सिएको हुनुपर्छ । त्यो ऐतिहासिक महत्त्व पाएको मार्सी भात काण्डपछि त्यो भन्दा ठूलो भात काण्ड आजसम्म सुनिएको छैन । यो भात काण्ड बारे हाम्रा नाति, पनाति पुस्ताले पढ्ने इतिहासको पुस्तकमा मार्सी भातको उल्लेख भयो भने पनि आश्चर्य नमाने हुन्छ ।

हाम्रो संस्कारमा मान्छे जन्मिए देखि मरेपछि पनि, भातलाई अलग्गै राखेर हेर्न मिल्दैन । बच्चा जन्मिएको छ महिनामा भात खुवाइ गर्नुपर्छ । मान्छे मरेको ठाउँमा पण्डितजी क्रियापुत्रीलाई भात खुवाउन पँधेरामा जानुपर्छ । हामीलाई पाइला पाइलामा भातसँग ठोकिन परेपछि दिवङ्गत भइसकेका पितृहरूलाई समेत भात चढाउने प्रचलन छ । श्राद्धमा पितृलाई दान दिइने गरेको पिण्ड भनिने प्रसाद पनि घ्यू, मह, दुध, दही, केरा र तील मिसाएको स्वादिष्ट भात नै पो हो त ।

गाउँमा विहे व्रतबन्ध हुँदा, ठूला ठूला तामाका ताउलोमा भात पकाइन्थ्यो । भन्नलाई भतेर भनिएपनि भातको सबैभन्दा ठूलो रूप हो भतेर । बारीका गह्रामा थपक्क बसेर पलेँटी कसेर भतेरको भात खानुको मज्जा छुट्टै हुन्थ्यो । अचेल त्यो परम्परा ओझेलमा परेको छ । उसो भए भातको सानो रूप चाँही कुन हो त भन्नु होला ? केटाकेटी र बिरामीलाई एकमुठी चामलमा अलि बढ्तै पानी राखेर माटोको खोतलोमा बनाइने जाउलो नामको परिकार, भातको सबैभन्दा सानो रूप हुनसक्छ ।
जब म भात महिमा लेखिरहेको थिएँ, भित्रबाट भात खाने आदेश आउँछ “कति लेख्न सकेको ? भात खानु पर्दैन ?” भित्र पसेर थालमा हेर्छु, एक कचौरा दाल र दुईवटा रोटी ! हुँदाहुँदा बिहान बेलुकी जे खाए पनि हाम्रो थुतुनोले सबै खाने वस्तुलाई भात नै बोल्न थालेको छ । कोदोको ढिँडोलाई र मकैको च्याँख्लालाई पनि हाम्रो बोलीले कोदोको भात र मकैको भात भन्ने गरेको सबैलाई थाहा छ । पुलाउ, बिरयानी, जाउलो, खिर, खिचडी जे भन्नुस्,चामलबाट बनेका सबै परिकार भात नै हुन् ।

एकताका यस्तो जमाना थियो, अलि हुने खानेहरूले भदौताका भाते खेताला हालेर धानको गोडमेल गर्थे । एकछिन धानगोडेको भरमा भुँडी चर्किने गरि दही केरा र भात खान पाइन्थ्यो । मैले स्कूल छोडेर, दही केरा र भातको लोभमा खेत गोड्न गएको कुरो त्यसताका कसैले सुइँको पनि पाउँदैन थियो । यतातिर सुखमा हुर्केका केटाकेटीलाई “दुध चुस्दै भात उकेल्दै हुर्किएका” भन्ने उखान पनि भातबाट बनेको प्रचलित उखान हो । कुनै बेला भात बहादुर र साग बहादुरको विज्ञापन पोष्टर देख्नासाथ झसङ्ग हुँदै धेरैले आफ्नो भुँडी छाम्ने गरेका थिए । यो पोष्टरले कतिको भुँडी घटायो त्यो त सम्बन्धित निकायलाई थाहा होला ।

भात फारो गर्न एकजना सासुले आफ्नी बुहारीलाई सुनाउने गरेको यो सूत्रात्मक अर्ती पनि कम्ति गजबको हुन्थेन ।

मङ्सिरमा फारो वर्षदिन फारो
असारमा फारो जहान मर्‍यो
ख्याल गर्नु बुहारी सासुको बात
चाडवाडमा पनि त खुवाउनु छ भात !

भात खुवाइमा पहिलो पटक भात खाए पनि म ‘भाते’ भएको भने छ सात वर्षको उमेर तिर हुनुपर्छ । जब म स्कूलमा पढ्न गएँ, क, ख सिकाउने गुरुले जति घोकाए पनि कण्ठ पार्न नसकेपछि भनेका थिए “यस्ता भातेले पनि पढ्छन् !” घरमा भने पटकपटक हजुरबा, बा र काकाहरूको भाते बनियो, त्यसको लेखाजोखा नै छैन । “भाते ठूलो मान्छे हुन्छ ।” भनेको त सबैले सुनेकै हुनुपर्छ ।

नढाँटी भन्ने हो भने भाते मात्र होइन कैंयौं पटक त म भातमारा पनि बनेको छु । आफूँ त यसै पनि भातमारा बनियो बनियो । कसै कसैलाई त आफूले पनि भातमारा भनियो होला, हत्तेरी ! खासमा भातमारा भनेको चाँही बिहान बेलुका पलेँटी कसेर भात हसुर्ने तर काम भने ढलेको सिन्को पनि नउठाउनेलाई भातमारा भन्ने गरिन्छ । उहिले उहिले यस्ता भातमाराहरू कमै हुन्थे र यिनीहरूलाई भातमारा भन्दा लाजले भुतुक्कै हुन्थेँ । अनि त केही न केही आनीबानीमा सुधार पनि गरिहाल्थे रे । भातमाराको वास्तविक परिभाषा यही हो भने अचेल धेरैलाई भातमारा भन्नु पर्ने हुनसक्छ । जता गएपनि भातमारै भातमारा देख्न पाइन्छ । घरमा भातमारा, गाउँमा भातमारा, अड्डा अदालतमा भातमारा, दलका अड्डामा भातमारा, सिंहदरवारमा भातमारा । जताततै भातमारा भएपछि कतिलाई पो भातमारा भनेर सक्नु !

सगरमाथाको देश, गौतमबुद्धको देश, पशुपतिनाथको देश, हिमालयको देश भनेर प्रचार प्रसार गरेर पर्यटक भित्र्र्‍याउने हुति नभएपछि बरु भातमाराहरूको देश भन्ने हो भने, भातमाराको अध्ययन अनुसन्धान गर्न विदेशी विशेषज्ञ र पर्यटकको घुइँचो लाग्न सक्थ्यो होला । “ज्ञानगुन शून्य सबै मान्यगुन्य” भएको देश हो हाम्रो । अनि भातमाराहरूको सङ्ख्या नबढे कसको बढ्छ त !

हुन त भतुवा, भाते र भातमारा शब्द एउटै आमाका जुम्ल्याहा सन्तान जस्तै हुन्, सबै भातबाट जन्मिएका । भतुवा, भाते, भातमारा जसो भनेपनि कुरो एउटै हो, अलिकती भनाइमा मात्र फरक । कसैको घरमा बसेर बिना तलव, भात खाएको भरमा काम गरिदिनेहरूलाई भतुवा भन्ने प्रचलन छ । हामी केटाकेटी हुँदा साथीसँग झगडा परे भन्ने गथ्र्यौँ, “हामी कसैको घरमा भतुवा लाग्न गएको छ र ! त्यसरी भन्छस् ?” भतुवा लाग्न जाने प्रथा पनि हराएको छैन । समयको परिवर्तनसँगै भतुवा प्रथामा केही परिवर्तन भने भएको छ । उहिले जस्तो कुममा छाता सिउरेर भोटो सुरुवालमा चिटिक्क परेर आफन्तका घरमा होइन, भतुवा लाग्न जानेहरू अचेल मालिकका निवासतिर बस, गाडी र जेट चढेर जान्छन् । यता भतुवा लाग्न जानेलाई सामाजिक सञ्जालमा नानाभाँती भन्छन्, तर पनि सुनेको नसुन्यै गर्ने प्रचलन छ, कतिलाई उत्तर दिएर सक्नु भनेर होला । हुनपनि कसैको घरमा भतुवा लाग्न जानु भन्दा निच काम केही पनि हुँदैन । त्यसरी बेफ्वाँकमा कसैलाई पनि भतुवा लाग्न जानु नपरोस्, कोही पनि भतुवा बन्न नपरोस् ।

०००
चितवन ।