नेपाली हास्यव्यङ्ग्य अनलाइन पत्रिका

सञ्जय साह मित्र :

“समनपुरमा उत्पत्ति भएर विश्वभर विस्तार भइसकेको छठ पबनीको आदिभूमि समनपुर छठघाटमा सम्पूर्ण व्रतालु, श्रद्धालु र आगन्तुकलाई स्वागत गर्दै सबैको मनकामना पूरा होओस् भन्ने शुभकामना व्यक्त गर्दछौँ ।” रौतहटको गढीमाई नगरपालिका २ समनपुरमा अवस्थित बागमती नदी किनारको छठघाटमा निर्माण गरिएको जागरण मञ्चमा झुन्ड्याइएको ब्यानरमा बज्जिका भाषामा यही लेखिएको छ ।

पहिलोचोटि छठको सुरुआत यहीबाट भएको हो भन्ने मान्यता रहेको छ । यहीबाट छठको सुरुआत भएर कालान्तरमा विश्वभर विस्तार भएको छठको रौनक देश र विदेशमा पनि उत्तिकै रहेको छ ।

छठ कुनै शास्त्रीय पर्व होइन । कुनै पनि वेद, पुराण तथा धार्मिक ग्रन्थमा छठ व्रतबारे स्पष्ट रुपमा केही पनि लेखिएको छैन । यसैले यो लोकपर्व हो भन्ने मान्यता पनि स्थापित छ । लोकपर्व छठको उत्पत्ति वा चलन कसरी भयो ? यस विषयमा पनि किंवदन्ती रहेको छ ।

भनिन्छ, महाभारतकालमा बाह्र वर्षको वनबास र एक वर्षको अज्ञातबासको शर्तसहित द्रोपदीसहित पाण्डव देशनिकाला भएका थिए । यस क्रममा धेरै समय वर्तमान नेपालको विभिन्न भागमा बिताएका थिए । महाभारत पर्वत र हेटौँडाको जंगल क्षेत्रका साथै चुरेभन्दा तलको मैदानी भागमा पनि पाण्डवहरुले विचरण गरेका थिए ।
हेटौँडाको नामकरण पनि पाण्डवमध्ये भीमसेनकी पत्नी हिडिम्बिकाबाट भएको हो । हिडिम्बिकाको अर्को नाम हेडम्बा हो । भीमसेन र हेडम्बाको विवाहपश्चात् जन्मेको छोरो घटोत्कच हो । हिडिम्बिकाको मूल बसोबास क्षेत्र नै कालान्तरमा हेटौँडा कहलिन गएको हो ।

बाह्र वर्षको वनबास सकिन लाग्दा अज्ञातबासको सफलताको चिन्ता हुन थालेको थियो पाण्डवलाई । वन गमन गर्दै पाण्डव परिवार वर्तमान रौतहटको समनपुर पुग्छन् । द्रौपदीलाई झन् बढी चिन्ता हुन्छ । एक दिन कुनै बूढीआमाले छठव्रत गर्ने सल्लाह दिन्छिन् । बागमती किनारमा छठीमाईको निष्ठापूर्वक कठिन उपासना गरेर अज्ञातबास सुरु गरे पूणर्तया सफल हुने उपाय बताइन् । ती उपाय बताउने बूढीआमा छठीमाई नै थिइन् । द्रोपदीले छठ व्रत गरिन् । त्यसपछि धेरैको सपनामा छठव्रत गर्ने बारेमा उपायहरु आउन थाले र छठ पबनीको सुरुआत हुन पुग्यो ।

पहिलोचोटि छठव्रत गरिएको बागमतीको किनारको त्यो ठाउँ समनपुर हो । समनपुर ऐतिहासिक दृष्टिले पनि महत्वपूणर् रहेको छ । यस ठाउँमा एउटा महादेव मन्दिर छ जसको सम्बन्ध महाभारतकालसित रहेको मान्यता छ ।
बजारमा रहेको महादेव मन्दिरमा रहेको शिवलिंगमाथि जति धेरै जलार्पण गरे पनि धरतीभित्र जाने गरेको छ । भनिन्छ, शिवलिंग मानिएको ढुंगोले एउटा सुरुङलाई छोपेको छ । त्यसैले जति पानी हाले पनि जमिनभित्रै जान्छ । जब द्रोपदी छठव्रत गर्दै थिइन् तब पाण्डवले गोप्य रुपमा सुरुङको निर्माण गरिरहेका थिए । कौरवको नजरबाट जोगिँदै पाण्डवले सुरुङको निर्माण पूरा गरे । छठ पर्वको समापन भएपछि उपयुक्त अवसर देखेर पाण्डवहरु द्रोपदीसहित सुरुङमा प्रवेश गरे । आफू भित्र पूदै सुरुङको मुखमा एउटा ठुलो ढुंगा भीमसेनले राखिदिए । त्यही ढुंगाको पूजा आजसम्म भीमेश्वर महादेवको नामबाट भइरहेको छ ।

कुनै समय समनपुर निकै ठुलो व्यापारिक केन्द्र वा व्यापारीहरुको आवतजावतको केन्द्र थियो । कान्तिपुर र पाटलीपुत्र (पटना) बिच हुने आवतजावतको मूल मार्ग बागमती किनार रहेको तथा बागमतीको किनार हुँदै गंगासम्म र गंगाबाट बंगालदेखि पश्चिमसम्मको आवागमन भइरहन्थ्यो । कहिलेकाही कान्तिपुरसम्म आएका चिनियाँ व्यापारी, पर्यटक तथा तीर्थयात्रीहरु भारतसम्म जानको लागि यही मार्गको उपयोग गर्दथे । सन् १८१४-१६ को नेपाल-अंग्रेज युद्धको क्रममा समनपुरका स्थानीयबासीले अंग्रेजहरुलाई बिना हतियार लखेट्दै पटना (वैशाली जिल्लाको सदरमुकाम हाजीपुरस्थित नारायणी नदीको कोनहाराघाट) सम्म पुर्‍याएको इतिहास छ । नेपाली सेनाले समनपुरमा शिलालेखसहितको युद्धस्मारक पनि निर्माण गरेको छ ।

यसरी युगौँयुगदेखि यस क्षेत्रबाट मानिसहरुको आवागमन भइरहेको सन्दर्भमा छठ व्रतको विस्तार हुन पुगेको विश्वास रहेको छ । छठ पवनीको विस्तार भाषा र संस्कृति मिलेको ठाउँमा पहिले बागमतीको किनार हुँदै गंगासम्म र गंगाको किनार हुँदै पश्चिम तथा पूर्वको भूगोलमा फैलिँदै विश्व विस्तार हुन पुगेको विश्वास रहेको छ ।

छठ पबनी अहिले सबैको साझा भइसकेको छ । पछिल्लो दुई दशकमा छठ पबनीको विस्तार अत्यन्त तीव्र गतिमा भएको छ । पहिले मधेशी हिन्दु समुदायको मात्र मान्ने गरिएको छठ पबनीमा अन्य धर्मावलम्बी तथा समुदायले पनि उस्तै आस्था र निष्ठासाथ मनाउन तथा मान्न थालेका छन् ।

छठ पबनीको पहिलो दिन सराप्ने अर्थात् गोधन कुट्ने काम हुन्छ जुन गोवर्धनपूजाको साथ गरिन्छ । यस दिन व्रतालुहरुले व्रतको संकल्प लिन्छन् । एक दिन खाली हुन्छ जसलाई आँतरजाएके भनिन्छ । अर्को दिन नहाखाएके हुन्छ । त्यसपछि पञ्चमीको दिन मूल पर्व खरना हो । खरना नगर्नेले घाटमा अर्घ दिने गरी व्रत बस्न पाउँदैनन् तर विशेष कारणवश खरनामात्र गरे पनि छठव्रत भंग हुँदैन । खरनाको रातमा छठीमाईको पूजा हुन्छ । षष्ठीको दिन साँझ अस्ताउँदो सूर्यलाई अर्घ दिइन्छ र राती फेरि छठीमाईको पूजा हुन्छ । कोसियामा छठीमाईको पूजा हुन्छ । घाटमा श्रीसप्ताको पूजा हुन्छ वेदीमा । यसै गरी सप्तमीको बिहान उदाउँदै गरेको सूर्यलाई अर्घ दिएपछि व्रतको समापन हुन्छ ।

व्रतको समापनसँगै व्रतालुहरुले एकापसमा शुभकामना आदानप्रदान गर्दछन् । कोसेली साटासाट गर्दछन् । अनि यस दिन आफ्ना दिदी बहिनी कहाँ छठको कोसेली लैजाने चलन रहेको छ ।

समूहमा मनाउने, एकले अर्कालाई सहयोग गर्ने, पूर्ण शाकाहारी तथा अहिंसात्मक पर्व छठले नदी तथा जलाशयलाई सफा पार्नुपर्ने र सजाइनुपर्ने सन्देश दिन्छ । यस पर्वमा स्थानीय कृषि उपजको अत्यधिक प्रयोग हुने भएकोले यो कृषकहरुको नै पर्व हो भन्ने पनि संकेत गर्दछ । यसरी यस पर्वले समाजको सबै वर्ग तथा पेसा र व्यवसायलाई जोड्ने काम गर्दछ । यो लोकपर्व भएकोले यसमा कुनै पण्डित पुरोहितको आवश्यकता पर्दैन र कुनै वेद वा मन्त्रको पनि आवश्यकता पर्दैन ।

०००
रौतहट